Qədim Şamaxı ilə bağlı soraqlar Avropada

A.Dümanın səfərindən 1 il sonra 8-10 ballıq zəlzələ şəhəri yenidən dağıtdı

III yazı

Böyük memar Qasım bəy (1711-1874) Şamaxıda çox saraylara layihələr hazırlamışdı. Qasım bəy xüsusi bir layihə hazırlayır; üçmərtəbəli füsunkar bir saray layihəsi. Əhməd bəy Şamaxının məşhur ustalarını bir araya gətirir, Sündü kənd daş karxanalarına da adamlarını göndərir. Daşların gətirilməsi üçün 20-30 kəl arabası təşkil edirlər. Sündü kəndindən 20 nəfər tağyonan usta tapırlar. Bu işləri qonşusu, İmamlıda, Sarıtorpaqda tikilən imarətlərin baş ustası olmuş Kərbəlayi Mürşüdə (Azərbaycanda ilk ali təhsilli memar Zivər bəy Əmədbəyov Gəray bəy oğlunun (1873-1925) dayısı) həvalə edilir. Sultan Əhməd imarətin hazırlanmasında alış-veriş işlərinə nəzarəti qızı Səlminin ömür-gün yoldaşı Səlim bəyə həvalə edir. Baş usta Kərbəlayi Mürşüd saray-mülkün layihəsini sonuncu dəfə Qasım bəylə müzakirə edib, Əhməd Sultana təqdim edir. Əhməd Sultan oğlu Mahmud Ağa ilə layihəni xeyli müzakirə edir, məsləhətlərini baş ustaya bildirdilər. Üçmərtəbəli sarayda qonaqlar üçün geniş salonlar, ədəbi və musiqi məclisləri, musiqi alətləri, kitabxana və qonaqların qəbulu və. s. üçün zallar və otaqlar nəzərdə tutulur.

Ata və oğul böyük zalları genişləndirmək, külafirəngini artırmaq, girişdə çarhovuzun yaradılması şərti ilə inşaat işlərinə başlanmasına qərar verirlər. Sarayın həyətində istirahət guşəsi - gül bağçaları və s. yaradılır.

Təəssüf ki, Azərbaycan memarlığının əsrarəngiz nümunələrindən biri olan bu saray 1859-cu il zəlzələsində yerlə-yeksan olur. Mahmud Ağa da sarayı ikinci dəfə bərpa etdirir. 1902-ci il zəlzələsi də divarlarına Azərbaycanın qüdrətli sənətkarlarının səsi, avazı hopan, ən gözəl və unudulmaz musiqi məclislərinə qollarını açan və bənzərsiz səhnələrə şahidlik edən sarayı minlərlə hədiyyə, əlyazma, musiqi alətləri və şəkilləri ilə birlikdə təkrarən yerlə-yeksan edir.

Haşiyə: O zaman artıq nə Əhməd Sultan, nə də ki Mahmud Ağa sağ idilər. Vaxtilə fransız yazıçısı A.Düma Şamaxıya gələndə Ağanın qonağı olur. Sarayı görəndə təəccübünü gizlədə bilmir və sonralar heyrət içində yazır: «Mahmud bəyin evi

Dərbənddən Tiflisə qədər gördüyüm evlərin ən gözəli idi. O, Şərq memarlıq üslubunda tikilimiş qiymətli bir imarət idi. Biz adamı valeh edən, gözəlliyini sözlə ifadə etmək, qələmlə təsvir etmək mümkün olmayan, çox zəngin, şərqsayağı bəzədilmiş bir salona daxil olduq. Qonaqlar qızılı haşiyəli döşəkçələrin üstündə

oturub, al-əlvan qumaş mütəkkələrə dirsəklənib. Salonun o başında incə naxışlarla bəzədilmiş, şəbəkəli böyük və hündür pəncərələrin yanında üç rəqqasə və beş çalğıçı vardı».

… Aylar ötdü, illər dolandı. Əhməd Sultan ömür-gün yoldaşı Gövhər bəyimlə yeğanə oğlu Mahmud Ağa üçün toy etməyi qərarlaşdı. Valideynlər gəlinlərini də tez zamanda seçdilər. Yaxın qohumu, dostu, məclisin ən fəal iştirakçısı, muğam aşiqi S.Ə.Şirvaninin yaxını, Sultan bəyin qızı Qəmər xanımı Həhayət, sarayda heç vaxt, heç yerdə misli görünməyən dəbdəbəli bir toy quruldu. Toya Şamaxının bütün ziyalıları, bəyzadələr, sazəndələr, Bakıdan, Qarabağdan, Təbrizdən, Dərbənddən, Orta Asiyadan dəvət alan musiqiçilər, bir sözlə, hər yerdən Əhməd Sultanın dostları, tanışları təşrif buyurmuşdu.

Məclisdə iştirak edən xanəndələrin sayı bəlli deyildi. Düz üç gün, üç gecə toy çalındı. Demək olar ki, bu günlərdə Şamaxıda böyük el bayramı yaşandı, aylarla səsi-sədası dillərdən düşməyən bu toyun ağsaqqalı Əhməd Sultanın dostu Mirzə Nəsrulla Qurban bəy oğlu (Didə) idi. Didə ərəb, fars, rus dillərinin kamil bilicisi, quberniya idarəsinin katibi, dilmanc, istedadlı şair və muğam bilicisi idi. Bu ziyafətdə Qafar Məmmədsəid oğlu onun köməkçisi idi. Qabaqcadan tərtib edilmiş siyahı əsasında şəhərin bütün məhəllələrindəki kasıblara, ehtiyacı olanlara xələt və hədiyyələr paylatdı Əhməd Sultan. Şamaxıda yüzlərlə ailə toy şirinliyi daddı.

Mahmud Ağa və Qəmər xanımın bu izdivacdan beş övladı - dörd oğlu, bir qızı oldu: Ağa bəy, Əhməd bəy, Cavad

bəy, İbrahimxəlil bəy və Bəyim xanım. XIX əsrin 60-cı illərindən sonra Şamaxıya yolu düşən İran, Rusiya və Avropa səyyahlarının, şərqşünaslarının çoxu bu ailənin, məclisin, sarayın, imarətin qonağı olub. Çox əfsuslar ki, Mahmud Ağanın qonağı olmuş məşhur insanların hamısı haqqında mənbələrdə o qədər də geniş, tutumlu məlumat yoxdur. Sadəcə, hamının bildiyi, müraciət etdiyi bir neçə səyyahın xatirələri, yol qeydləri məlumdur: fransız yazıçısı A.Düma (1802-1870), rus etnoqrafı İ.Yevlaxov (1816-1884), Sankt-Peterburq Rəssamlıq Akademiyasının vitse-prezidenti, knyaz Qriqori Qriqoryeviç Qaqarin (1810-1893).

XII-XX əsrlər arasında Şamaxıda zəlzələlər çox olub. Onlardan 16-20-sinin dağıdıcı zəlzələ (8-10 baldan yuxarı) olduğu məlumdur. A.Dümanın səfərindən bir il sonra 8-10 bal gücündə olan zəlzələ şəhəri yenidən yerlə-yeksan etdi.

Uzun əsrlər boyu paytaxt olmuş Şamaxı şəhəri bir daha əvvəlki əzəmətini özünə qaytara bilmədi və onu aramsız olaraq dağıdan, viran qoyan zəlzələlərin əlindən möhtəşəmliyini itirərək adi əyalət şəhərlərindən birinə çevrildi. Zivər bəy Gəray bəy oğlu Əhmədbəyov Şamaxıda, İmamlı məhəlləsində 1873-cü ildə doğulmuş, mollaxanada və realnı məktəbdə təhsil aldıqdan sonra Sankt-Peterburq Mülki Mühəndislər İnstitutuna qəbul olmuşdu. Onun atası Mahmud Ağanın, S.Ə.Şirvaninin, Səid Əfəndinin dostlarından idi. Zivər bəy hər iki məclisdə iştirak etdiyi kimi, Mahmud Ağanın qonaqlarının da çoxu ilə dost olub. Z.Əhmədbəyov 1902-ci ildə Bakı Quberniya idarəsində, sonralar isə Bakı şəhər idarəsində memar işləyib. O, 1918- 1922-ci illərdə Bakının baş memarı olub. Zivər bəy Əhmədbəyov 52 illik ömrünün çoxunu memarlıq sənətinə həsr edib, Bakı, Şamaxı, Göyçay

şəhərlərində neçə-neçə inzibati binalar, yaşayış evləri, məscidlərin layihəsini verib, xalq memarlığının mütərəqqi ənənələrini Şərq və Avropa memarlığı ilə üzvi surətdə əlaqələndirib.

1918-ci ildə erməni cəlladları Şamaxı əhalisini qırdığı kimi, şəhəri, eləcə də Cümə məscidini odlara qalamışdılar. Erməni vəhşiliklərindən ruhdan düşməyən görkəmli

ziyalı Zivər bəy 1919-cu ildə şəhərin yenidən bərpası üçün «Yeni Şirvan» cəmiyyəti təşkil edir. Zivər bəy Əhmədbəyov Sovet hakimiyyəti qurulduqdan 5 il sonra haqsızlıqlara dözməyərək 1925-ci ildə Bakı şəhərində intihar edir. Onun doğmaları hazırda Bakıda yaşayırlar.

Şamaxıda dağıdıcı zəlzələlərdən biri də 1192-ci ildə baş verib. Bu dəhşətli zəlzələdə Şirvanşaha və onun ailəsinə böyük bədbəxtlik üz verdi. Gürcü salnaməsində bu barədə belə yazılır: «Şirvanşah və Əmir Mirman çarəsiz vəziyyətə düşdülər. Belə ki, Şirvan ölkəsi o vaxt Allahın qəzəbinə düçar oldu, yerin silkələnməsindən Şamaxiyyə şəhərinin divarları və qalası uçub dağıldı, hər şey məhv oldu, eləcə də Şirvanşahın arvadı və uşaqları həlak oldular... Şamaxını bərk dağıdan bu zəlzələdən çoxlu adam, o cümlədən Şirvanşahın ailəsi, onun arvadı, İsmət Əddin, oğlu və vəliəhdi Məniçöhr, qızı Əmir Əmiran Ömərin arvadı və digər qızları həlak oldu. Bu fəlakət nəticəsində Axistandan sonra Şirvanı... onun qardaşları idarə etməyə başladılar». Bu zəlzələ ilə yanaşı 1226, 1467, 1667, 1669, 1796, 1828, 1829, 1851, 1855, 1859, 1869,1872, 1902-ci illərdə Şamaxıda dağıdıcı zəlzələlər baş verib...

1859-cu il zəlzələsi də şəhəri alt-üst etdi. Şəhər tam məhv oldu. İstər-istəməz bu zəlzələdə Əhməd Sultanın da imarəti-sarayı dağıldı. Təbii ki, bu sarayda olan var-dövlət, bundan daha dəyərli olan kitab-əlyazma, xatirə əşyaları da məhv oldu.

Yalnız A.Dümanın hədiyyə etdiyi bir divar saatı, bir xalı və dörd gümüş qaşıq o vaxtdan salamat qalır və günümüzə şahidlik edir. 150-dən çox yaşı var həmin saatın. Ata və oğul sonra sarayı yenidən qurdular. Əvvəlkindən də möhtəşəm. Ancaq xatirə əşyaları, kitab, sənəd, şəkilləri xilas etmək mümkün olmadı... 1902-ci il zəlzələsi yenidən qurulmuş sarayı və oradakı tarixlər şahidi olan sənədləri də yox etdi.

Erməni daşnakları 1918-ci ildə bütün şəhəri yandırır. Erməni cəlladları «İmamlı» məscidinə pənah gətirən insanları, eləcə də məscidin Axundu Cəfərquluya olmazın

işgəncə verərək öldürmüş, sonra məscidin qapısını bağlamış, oradakı insanları yandırmışlar. 1919-cu ildə yerlərdə təhqiqat aparan insanların məsləhəti ilə erməni cəlladları tərəfindən yandırılan insanlar məscidin həyətində dəfn edilib. Məzarın üstünə Cümhuriyyət dövründə sinə daşı qoyulub. İllər sonra məzar daşının üstünü torpaq örtüb və qanlı məzarı Sovet dönəmində torpaq salamat saxlayıb. Sinə daşı günümüzə şahidlik edir…

Seyfəddin Qəniyev

Professor

Xalq cəbhəsi.-2015.- 10 iyul.- S. 14.