Əgər yoxdursa yanacaq, uzaq Bakı
torpağından...
Bakı neftin 73 faizini,
benzinin 90 faizini, müxtəlif təyinatlı sürtgü
yağlarının çox hissəsini vermişdi
Ötən
əsrin 30-cu illərində Almaniyada hakimiyyət
başına gətirilmiş Hitler və onun ətrafı
diplomatik hədə-qorxu, hərbi yollarla tədricən
Avropanın Çexoslovakiya, Yuqoslaviya, Avstriya, Polşa, Fransa,
habelə digər ölkələrini və zəbt etdiyi
geniş ərazilərin potensial imkanlarına arxalanan
faşist Almaniyası, “ildırım sürəti” müharibə
strategiyası ideyasının ifadəsi olan “Barbaross planı”
əsasında - 1941-ci il iyun ayının 22-də, tarixin
keşməkeşli gedişləri nəticəsində Azərbaycan
Respublikasının da tərkibinə qatılmış Sovet
İttifaqına qarşı qəfil müharibəyə
başladı. Almaniyanın Avropadan baslayaraq Rusiya, Şimali və
Cənubi Azərbaycan, İran körfəzi, Orta Asiya,
Əfqanıstan, Hindistan, Çinə qədər uzanan
böyük bir ərazidə “ali irq”dən asılı bir
imperiya yaratmaq kimi sərsəm dünya ağalığı
planlarında, strateji mövqeyə malik Qafqazın zəngin təbii
yeraltı-yerüstü sərvətləri, xüsuilə də
“neft səltənəti” sayılan Bakı mühüm yer
tutmuşdu. Hərbi strateglər və mütəxəssislər
obrazlı desək, həmişə bu yerlərə “giriş
qapısı” kimi səciyyələndirdikləri Azərbaycanı
Qafqazın üzüyü, Bakını isə onun ən qiyməyli
daş-qaşı hesab etmişlər...
Almaniyanin geniş əhatəli
işğalçılıq planlarında, elə müharibənin
ilk mərhələsində Bakı neft rayonunu ələ
keçirmək, sonralar bütün Şərqdə
reallaşdırılmalı olan hərbi əməliyyatların
mühüm yanacaq bazası kimi
düşünülmüşdü. Təsadüfü deyil ki,
hazırlanmış “Qafqazın idarə olunması planı”
və “Kontinental neft cəmiyyəti” təşkili haqqında
sənəd, habelə xüsusi göstərişlərdə,
işğal olunacaq Bakı neftinin hasilatı, emalı,
daşınması, satışı ilə bağlı məsələlərin
inzibati-hüquqi cəhətləri əsl alman dəqiqliyi ilə
hesablanıb müəyyənləşdirilmişdi.
Eyni zamanda qonşu İran dövlətinin ərazisindən
istifade etmək və Rza şah rejiminə müəyyən ərazi
vədləri vermək yolu ilə Bakının neft mədənlərini
ələ keçirmək xətti, alman
komandanlığının strateji planlarında mühüm
yer tutmuşdu.
Lakin elə müharibənin ilk aylarında
müttəfiq qoşunların beynəlxalq müqavilə maddələrinə
uyğun olaraq, müxtəlif istiqamətlərindən
İran ərazisinə daxil olmaları, Almaniyanın cənubdan
Bakını tutmaq planlarını pozdu.
Sonralar da neft Bakısının dağıntı və
yanğınlara yol vermədən ələ keçirilməsi
məsələsi, alman hərbiçilərinin həmişe
diqqət mərkəzində olmuşdu. Doğrudur, bu
məqsədin aşkar-gizli taktiki üsulları,
yaranmış konkret hərbi vəziyyətə, qüvvələr
nisbətinə müvafiq olaraq dəyişsə də,
strateji mahiyyəti dəyişməz qalmışdı.
Belə bir fakt məlumdur ki, 1942-ci ildə alman
ordusunun qərargahında Qafqazın neft ehtiyatlarını,
xüsusilə Bakı rayonunu ələ keçirməyin
“Edelveys” adı xüsusi hücum əməliyyatı planı
hazırlanmışdı. O zaman Hitler əsəbiliklə
qeyd etmişdi ki, tezliklə Qafqaz nefti ələ keçirilməsə,
alman ordusu müharibəni davam etdirə bilməyəcək.
Düşmənin
sənədli kinoxranika materiallarında belə bir tarixi səhnə
əks olunub: “Edelveys” planı müzakirə edilərkən,
qərargaha şirniyyat ustalarının məharətlə
hazırladıqları və quruluşu Qafqazın relyefini təsvir
edən iri tort gətirirlər. Generalllardan biri
fürerin çoxdankı niyyətinə rəğmən, həmin
tortdan bir hissə kəsib ona verir. Bu tort parçası
-üzərində neft Bakısı ulduzla bəzədilmiş
Abşeron yarımadası olmuşdu...
Döyüşən
şəhər hərbi rejimində yaşayıb-işləyən
və basılmaz qalaya çevrilmiş Bakı, mühüm
bir cəbhəxana kimi həm ön, həm də arxa cəbhəni
təkcə neft, yanacaq, benzin, sürtkü yağları
deyil, eyni zamanda müxtəlif təyinatlı silah-sursatla, yüngül
və yeyinti sənayesi məhsulları ilə, dərman
preparatları, zəruri ehtiyat hissələri ilə təmin
etmişdi. Bakıda təşkil olunmuş hərbi
xəstəxana həkimləri, tanınmış cərrah
M.Topçubaşovun işləyib hazırladığı
orijinal üsullarla on minlərlə əsgər-zabiti müalicə
edib, həyata qaytarıblar.
Müharibədə illərində cəbhənin
mühüm sifarişlərini yerinə yetirmək məqsədilə
Bakıda təkrar neftayırıcı qurğular işə
salınmış, təyyarə yağı
alınmasının yüeni texnologiyaya əsaslanan prosesi
işlənilib hazırlanaraq, istehsalatda tətbiq olunmuş,
xüsusi təyinatlı və şaxtaya davamlı
sürtgü yağları buraxılışı xeyli
genişləndirilmişdi. Hərbi
tapşırıq və sifarişləri dəqiq yerinə
yetirən Bakı neftçiləri, müharibə illərində
yüksək keyfiyyətli benzin, habelə xüsusi təyinatlı
sürtgü yağları istehsalını daxili imkanlar, dəqiq
təşkilatçılıq, qeyrət səyləri nəticəsində
3-4 dəfə artırmağa nail olmuşdular.
Mürəkkəb
və çətin bir şəraitdə çalışan
Bakı neftçiləri müharibə dövründə
hasil edilmiş 110 milyon ton neftin 80 milyon tonunu, yaxud 73 faizini,
benzinin 90 faizini, müxtəlif təyinatlı sürtgü
yağlarının isə əksər hissəsini
vermişdi. Cəbhənin fasiləsiz və yüksək
keyfiyyətli neft-yanacaq məhsulları ilə təmin
olunmasında ən böyük təşkilatçılıq
bacarığı göstərmiş S.Vəzirovun, geoloq
B.Babazadənin, buruq ustası R.Rüstəmovun, məşhur
kimyaçı alim Y.Məmmədəliyevin
başçılıq etdiyi mütəxəssislər
komandasının üzvləri xüsusilə fərqləniblər.
Təsadüfi
deyil ki, Bakı sənaye və digər xalq təsərrüfatı
sahələrinin, burada gecə-gündüz hər cür zəhmətə,
məhrumiyyətlərə sinə gərərək, “Hər
şey cəbhə üçün” amalı ilə
çalışan insanların əmək fədakarlığını
layiqincə qiymətləndirən mərkəzi, habelə
yerli mətbuat orqanları yazmışdı: “Neft
Bakısı heç vaxt Vətən üçün təhlükəli
olan bu günlərdəki kimi yüksək əmək
coşğunluğu görməyib. Mühəndislər,
geoloqlar, texniklər, alimlər günlərcə öz
laboratoriyalarını, buruqlarını, zavod sexlərini tərk
etmirlər. Yüksək keyfiyyətli
benzin, liqorin, sürtgü yağları və nələr,
arasıkəsilməz bir axınla cəbhəyə gedir”.
Tanınmış
iqtisadçı və siyası xadim, sonralar haqsız
repressiyaların qurbanı olmuş N.Voznesenski
özünün hərbi iqtisadiyyatının təşkili,
habelə fəaliyyətinə həsr olunmuş kitabında,
“motorlar müharibəsi” kimi səciyyələndirilən II
Dünya, onun tərkib hissəsi sayılan Böyük Vətən
müharibəsində Bakının mühüm hərbi cəbhəxana
kimi rolunu obyektiv meyarlarla təhlil edərək belə qiymətləndirmişdi:
“Bakı cəbhəni və xalq təsərrüfatını
fasiləsiz neft məhsulları ilə təchiz etmiş, yerdə
və səmada yüz minlərlə müxtəlif
texnikanı, motorları hərəkətə gətirib”.
Müharibə illərinin adlı-sanlı
döyüş sərkərdələri G.K.Jukov,
R.G.Malinovski, K.K.Rokosovski, F.İ.Tolbuxin Azərbaycan
neftçilərinin və Bakının cəbhə
qarşısındakı misilsiz xidmətlərini öz xatirələrində
dəfələrlə yüksək qiymətləndiriblər. Marşal G.K.Jukov
yazmışdı: “Bakı neftçiləri cəbhəyə
və ölkəyə düşmən üzərində
tezliklə qələbə üçün nə qədər
lazımsa, o qədər də yanacaq vermişlər”.
Bütün
təbii sərvətlərini və intellektual
imkanlarını cəbhənin xidmətinə yönəltmiş
Bakının fədakar qəhrəmanlığının
şair S.Mixalkov belə dəyərləndirib:
Tərpənməz
heç bir maşın da,
Zəhmli tank alayından.
Əgər
yoxdursa yanacaq,
Uzaq Bakı torpağından.
Neftçilərimiz fədakar əmək qəhrəmanlıqlarına baş əyən yazıçı L.Sobolyev iftixar hissi ilə dolu bir heyranlıqla yazırdı: “ Bakı yanacağı ilə tanklarımız Prussiyaya daxil olub, Bakı benzini ilə qəhrəman təyyarəçilərimiz müharibə səmasına yiyələnib, Bakı yanacağı ilə Dnepr donanmasının gəmiləri Şpreye şayı vasitəsilə Berlin məhəllələrinə desant çıxarıblar. Qəhrəmanların ümidlərini doğruldan Bakı neftçilərinə təşəkkür edirik”.
Həmin məşəqqətli illərdə göstərilmiş xidmət və təchizata görə rəsmi dövlət dairələri, istər döyüşən ordu hissələri, istərsə də arxa cəbhə adamları bütün Azərbaycana, onun əhalisinə, xüsusilə də dillər əzbəri olmuş neft Bakısına öz minnətdarlıqlarını, razılıqlarını, təşəkkürlərini müxtəlif formalarda çatdırıblar. Faşizm üzərində qələbədən neçə illər sonra 1990-cı ilin 20 Yanvarında kommunizm ideyaları ruhunda tərbiyə olunmuş sovet ordusunun haqq-ədaləti tapdalayaraq, duz-çörəyi itirərək, Azərbaycana və Bakıya qarşı amansız qəfil hücum əməliyyatı, bütün dünyaya sübut etdi ki, əslində faşizmlə-kommunizm arasında sözün əsl mənasında mahiyyətcə fərq yoxdur.
Çünki həm faşizm, həm də kommunizm insan şəxsiyyəti, onun azad düşüncə tərzi, xüsusi mülkiyyət hüququ, sərbəst iqtisadi fəaliyyət üzərində hakimiyyətin mütləq ağalıq prinsiplərinə əsaslanaraq, təkcə bir ölkədə deyil, tədricən gələcəkdə bütün dünyada vahid ali irqçilik, yaxud şovinist-kommunuzim ideyaların hökmən bərqərar olacağı zəruriliyi kimi sərsəm siyasi-ictimai baxışlar sisteminə, habelə çürük fəlsəfi-əxlaqi konsepsiyalarına söykəniblər. Qələbənin 70 illiyinin qeyd olunduğu bu günlərdə, əvvəllər də aşkar-gizli şəkildə rəsmi və elmi dairələrdə müzakirə olunmuş, müharibə dövründəki misilsiz xidmətlərinə görə Bakıya “Qəhrəman Şəhər” adı verilməməsi, təbii ki, müəyyən suallar doğurur.
Bu məsələ ilə bağlı xatırlamağı borc bilirik ki, 1985-ci ildə müharibənin başa çatmasının 40 illiyi münasibətiylə, Azərbaycan Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutunun kollektivi tərəfindən “Azərbaycan xalq təsərrüfatı Böyük Vətən müharibəsi illərində” adlı monoqrafiya nəşr olunmuşdu. Həmin monoqrafiya müəlliflərinin, qələbənin təmin edilməsində mühüm rol oynamış Bakıya Qəhrəman Şəhər adı verilməsi haqqında müvafiq səviyyədə məsələ qaldırılması təşəbbüsü göstərilməsi təklifinə, o vaxtkı respublika rəhbərliyi təəssüf ki, lazımi diqqət yetirmədi... Bəlkə də o zaman respublika rəhbərliyində düşünürdülər ki, danılmaz tarixi xidmətlərinə görə, əsl cəbhəxanaya çevrilməsinə, ön və arxa cəbhələri neft-yanacaq, silah-sursat, ərzaq-dərmanla fasiləsiz təchiz etməsinə baxmayaraq, Şərqin astanasında yerləşən bir müsəlman-islam inanclı respublikanın paytaxtına Qəhrəman Şəhər kimi ad verilməsinə Moskva, Kreml heç vaxt razı ola bilməzdi...
Yadımdadır, o dövrdə yol səfəri vaxtı rəsmi şəxslərdən biri ilə söhbət əsnasında bu məsələnin respubluka üçün ictimai-mənəvi əhəmiyyətini xatırlatdıqda, qaşlarını çataraq bir an susdu və sonra yarı ciddi, yarı zarafatla məsləhət gördü ki, Elmlər Akademiyası və onun əməkdaşları öz işləri ilə məşgul olsunlar, çünki onların bu xarakterli məsələlərə qarışması “yuxarılarda” yaxşı qarşılanmır... Elmi tədqiqatın hərtərəfli obyektiv nəticələrindən doğan bir həqiqətin müdafiə olunmasına qətiyyən cəsarəti, qeyrət damarı çatmayan o zamankı rəhbərliyin biganəlik mövqeyi, onlarla sözdə yox, işdə ümumxalq mənafeyi arasında necə dərin uçurum olduğunu təsdiq edir. Ən çətin sınaq anlarında, tarix və xalq qarşısında öz üzərinə düşmüş məsuliyyətli mühüm cəbhəxana vəzifəsini şərəflə yerinə yetirmiş Bakı-Qəhrəman Şəhər, onun fasiləsiz istehsal-xidmət dairəsinin fəaliyyətini təmin etmiş insanlar isə doğrudan da qəhrəmanlardır. Əsl qəhrəman adı, qəhrəmanlıq nümunələri zəhmət-qeyrət meyarı ilə qazanılır, lakin heç vaxt unudulmur, təsdiqi xahiş olunmur. Mübarizələrimizin, azadlıq hərəkatımızın rəmzi sayılan Bakı dünən də, bu gün də, sabah da öz Qəhrəman Şəhər adı şöhrətinin ucalığına layiq və sadiqdir.
Qüdrət
Əbdülsəlimzadə,
iqtisad elmləri
doktoru, professor
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 9 may.-
S.15.