“Ermənistanın işğalı
altında qalan abidələrimiz
dağıdılır”
Xanhüseyn Kazımlı: “Ermənilər zəbt etdikləri ərazilərdə
kilsələr inşa
edirlər”
“Abidələr hər
bir millətin, xalqın yaddaş kitabçasıdır desək,
yanılmarıq. Onların qorunması, nəsildən-nəslə
ötürülməsi cəmiyyət
və dövlət qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdəndir. 10 aprel 1998-ci ildə Milli Məclis tərəfindən qəbul
edilmiş “Tarix və mədəniyyət
abidələrinin qorunması
haqqında” Azərbaycan
Respublikasının Qanunu
imkan verir ki, ölkəmizin bütün ərazisində
abidələrin qeydiyyata
alınması, öyrənilməsi,
qorunması, bərpa edilməsi, yenidən qurulması və onlara dəyən zərərlər barədə
qiymətləndirilmə işlərinin
aparılması peşəkar
mütəxəsisləri cəlb
etməklə dövlət
orqanları tərəfindən
müstəqil və ya mərkəzləşdirilmiş
qaydada təşkil edilsin”. Bu fikirləri Avrasiya Qiymətləndiricilər
Birlikləri Assosiasiyası
İdarə heyətinin
üzvü, millət
vəkili, professor Xanhüseyn Kazımlı öz yazısında bildirib. Onun sözlərinə görə,
XIX əsrin əvvəllərindən
başlayaraq Azərbaycan
torpaqlarında, 1988-ci ildən
isə Dağlıq Qarabağ və ona bitişik ərazilərdə yüzlərlə
daşınmaz tarix və mədəniyyət
abidələri ermənilər
tərəfindən planlı
şəkildə dağıdılmaqdadır:
“Həmin ərazilərdə
Azərbaycana məxsus
milli-mədəni dəyərlərə
malik binalar, tarixi şəhərsalma ansamblları, şəhər
qalıqları, tarixi-memarlıq
kompleksləri və eləcə də elmi, bədii və mədəni dəyərlərə malik
dövlət qeydiyyatında
olan digər obyektlər ermənilər
tərəfindən dağıdılır,
məhv edilir və ya başdan-başa
erməniləşdirilir. İşğal altında olan ərazilərdəki daşınmaz
tarix və mədəniyyət abidələri
sırasında tarixi əhəmiyyətli fərdi
binalar və onların əraziləri,
arxeoloji-mədəni qurğular,
habelə daşınan
milli-mədəni mülkiyyətə
aid abidələr böyük
xüsusi çəkiyə
malikdirlər.
Ermənistanın işğalı altında
qalan tarix və mədəniyyət
abidələri, qaya təsvirləri, mağaralar,
mənzərə xarakterli
oymalar, tarixi qəbir daşları, qəbirüstü abidələr,
kurqanlar (böyük torpaq təpələri), istehkamlar, qalalar və memarlıq abidələri müxtəlif
maddi və mənəvi dəyərlərə
malik olmaqla həm də böyük milli əhəmiyyətə malikdirlər.
Bunlar yerli, ölkə və beynəlxalq əhəmiyyətli olmaqla
əsasən üç
mühüm kateqoriyaya
bölünür. Həmin
kateqoriyalar üzrə
Azərbaycanın Ermənistan
tərəfindən işğal
olunmuş ərazilərində
901 rəsmi dövlət
qeydiyyatında olan tarix və mədəniyyət
abidəsi var ki, onlardan da
609-u yerli, 285-i ölkə
və 13-ü beynəlxalq
əhəmiyyətli abidələrdir.
Eyni zamanda işğal altındakı abidələr
forma və həcminə
görə iki mühüm hissəyə
bölünür: daşınan
(səyyar) və daşınmaz (stasionar) abidələr. Daşınan abidələrə muzeylərdə, arxivlərdə,
fondlarda, sərgilərdə,
şəxsi kolleksiyalarda,
ibadət yerlərində
və başqa yerlərdə qorunan eksponat və digər əşyalar aid edilir. Bu kateqoriyaya
aid olan 26 muzeydə, şəkil qalareyalarında
və fərdi şəxslərdə saxlanan
minlərlə eksponat
torpaqlarımız işğal
olunduqdan sonra ermənilər tərəfindən
qənimət kimi mənimsənilərək Ermənistana
aparılmış, digər
bir qismi isə Almaniya, Fransa, Rusiya və Amerika kimi dövlətlərdə
hərraca çıxarılmış
və ya ermənilər üçün
“nüfuzlu” bilinən
fiziki-hüquqi şəxslərə
hədiyyə edilmişdir.
Onu da qeyd etməliyik
ki, dövlət başçısının tapşırıqlarına
müvafiq olaraq aparılmaqda olan qiymətləndirmə prosesində
bunların hamısı
tamamilə nəzərə
alınmaqdadır.
İşğal olunmuş ərazilərdə
qismən salamat qalan abidələr daşınmaz abidələr
kateqoriyasına aiddir. Onlar əsasən
arxeoloji və memarlıq qrupuna daxil olan binalar,
tikililər və qurğulardır ki, hələlik öz mövcudluqlarını, qismən
də olsa, qoruyub saxlaya biliblər”.
Onun fikrincə, erməni vandalizminin geniş vüsət aldığı
hazırkı şəraitdə
işğal altındakı
ərazilərdə tarixi
mədəni irsin tədqiqini, habelə onların Beynəlxalq Qiymətləndirmə Standartlarına
əsasən dəyərləndirilməsini
zərurətə çevirir:
“Müasir şəraitdə
Qarabağ abidələrinin
Azərbaycanın tarixi
irsinin, onun mədənyyətinin inkişafında
böyük əhəmiyyətini
nəzərə alaraq,
işğal altındakı
abidələrin xüsusiyyətlərinin
öyrənilməsi zərurəti
gündən-günə artmışdır.
İşğal altında olan milli-mədəni dəyərlərimizin
müasir dövrdə
Azərbaycanın tarixi
mədəni irs potensialının
əsasını təşkil
etməsi amili də böyük maraq doğurur. Aparılan araşdırmalar
nəticəsində məlum
olmuşdur ki, işğal altındakı
ərazilərimizdə dövlət
qeydiyyatında olan abidələrimizin tərkibi
müxtəlif olmaqla onların sayı barədə də məlumatlar vardır: türbələr (50), məscidlər
(67), ziyarətgahlar (92), məbədlər
(106), xatirə abidələri
(262), arxeoloji abidələr
(253), qalalar (39) və
körpülər (32).
Memarlıq abidələri içərisində
ermənilər tərəfindən
ən çox dağıntılara və
tələfata məruz
qalan islam
dini abidələri, yəni məscidlər, türbələr, ziyarətgahlar
və digər inanc yerləri olmuşdur. Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonların ərazilərində rəsmi
fəaliyyət göstərmiş
67 məscidin (Şuşada
13, Ağdamda 5, Füzulidə
16, Zəngilanda 12, Cəbrayılda
5, Qubadlıda 8, Laçında
8) 63-ü tamamilə dağıdılmış,
4-ü isə yararsız
hala salınmışdır.
Ancaq beynəlxalq təşkilatların müdaxiləsi
nəticəsində Ağdamdakı
Cümə məscidinin,
Şuşadakı Aşağı
Gövhərağa, Yuxarı
Gövhərağa və
Saatlı məscidlərinin
divarlarını salamat
saxlamaq mümkün olmuşdur. Eyni zamanda bütün çətinliklərə baxmayaraq,
apardığımız araşdırmalara
və arxiv sənədlərinə əsaslanaraq
deyə bilərik ki, işğal altındakı ərazilərimizdə
dövlət qeydiyyatından
kənarda qalmış
daha 1500 adda islam dini abidəsi,
məscidlər, pirlər,
ziyəratgahlar, qəbirüstü
abidələr, qəbiristanlıqlar,
o cümlədən türbələr,
kurqanlar, siklop tipli memarlıq abidələri və antik qalalar mövcuddur.
Azərbaycan xalqına qarşı qeyri-insani və həm də böyük mənəvi zərbə hesab olunan belə yanaşmaların həm maddi, həm də mənəvi dəyərlərinin müəyyən
edilməsi, qarşı
tərəfdən müvafiq
təzminatların tələb
edilməsi, bu istiqamətdə beynəlxalq
prezentasiyaların keçirilməsi
silsiləsindən olan
vəzifələrin həll
edilməsi vacibdir.
X.Kazımlı bildirib ki, böyük çətinliklə
də olsa, əldə olunan informasiyalar sübut edir ki, islam
dininə məxsus abidələrin erməniləşdirilməsi
(yəni xristianlaşdırılması)
ilə bərabər ermənilər zəbt etdikləri ərazilərdə
kilsələr inşa
etməkdədirlər: “Buna misal olaraq Şuşa
şəhərində (3), Şuşa-Laçın yolundakı
Fətiş bulağı
deyilən ərazidə
(1), Laçın şəhərində
(2), Laçın rayonunun
Zabux kəndində
(1), Şuşa-Xankəndi yolunun
üzərində (2), Xankəndi
şəhərində (4), Əsgəran qəsəbəsində
(2), Ağdam rayonunun Şahbulaq qəsri yanında tikilən (1) kilsələri göstərmək
olar. Bundan başqa, Laçın rayonu ərazisində 10, Kəlbəcər rayonu ərazisində 7, Qubadlı
rayonu ərazisində
3, Zəngilan rayonu ərazisində 2, Cəbrayıl
rayonu ərazisində
3, Füzuli rayonu ərazisində 2, Ağdərə,
Əsgəran, Xocavənd
rayonlarının ərazilərində
isə ermənilər
tərəfindən 15 alban
məbədi təmir
edilərək onlara erməni kilsəsi statusu verilmişdir. Beləliklə, son 20 ildə işğal
olunmuş Azərbaycan
ərazilərində erməni
kilsələrinin sayını
Ermənistan hökuməti
58-ə çatdırmışdır.
Bu isə faktiki
olaraq indiki Ermənistan adlanan ərazidə istifadə olunan kilsələrin sayından iki dəfə çoxdur.
Ermənilərin bütün bu vandallıqları Azərbaycanın işğal altındakı tarix və mədəniyyət abidələrinə dəyən zərərin beynəlxalq standartlara uyğun qiymətləndirilməsi zəruriliyini yaradır. Azərbaycanın daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin beynəlxalq standartlara uyğun qiymətləndirilməsi müəyyənləşdirilərkən aşağıdakı yanaşmaların nəzərə alınması məqsədəuyğun bilinir: müxtəlif nəsildən olan mütəxəssislərin abidənin qiymətləndirilməsinə münasibətləri; Azərbaycanın tarixi və mədəni irsinin milli yaddaşlarda yaşaması qaydalarının, onun davamlılığının öyrənilməsi; daşınmaz əmlakın bu növünün qiymətləndirilməsi zamanı abidənin dəyəri və ümumi vəziyyəti ilə bağlı müəyyən edilmiş məlumatların əldə edilməsi; işğal altında olan abidələrimizin qiymətləndirilməsi prosesində beynəlxalq səviyyəli “metodoloji göstəricilərə” istinad edilərək beynəlxalq ekspertlərlə məsləhətləşmələrin aparılması; beləliklə, hər bir abidənin turizm və habelə maddi-mənəvi cəlbediciliyinin bərpasına sərf olunması nəzərdə tutulan vəsaitlər və gözlənilən gəlir hesablanılmaqla obyektin (abidənin) Azərbaycan üçün faydalılıq dəyərinin illik əmsallarla birlikdə müəyyən edilməsi.
O, əlavə edib ki, “Azərbaycanda tarix və mədəniyyət abidələrinin mövcud beynəlxalq standartlarla, habelə yuxarıda qeyd olunan yeni standartlarla qiymətləndirilməsi bir sıra zəruri şərtlərin əvvəlcədən həll edilməsini lazım bilir. Bunlara əsasən aşağıdakıları aid etmək olar: qiymətləndirmə bazasının seçilməsi; abidəyə dəyən zərərin bazar dəyərinin müəyyənləşdirilməsi; abidənin tarixiliyinin müəyyənləşdirilməsi; onun ornamental quruluşuna dəyən zərərin müəyyənləşdirilməsi; icarə hüquqlarının bazar dəyəri hesabına itkilərin müəyyənləşdirilməsi; Azərbaycanın qanunvericiliyinə uyğun olan bazar dəyərinin razılaşdırılması; işğal nəticəsində həmin abidədən Azərbaycan tərəfinin müxtəlif məqsədlər üçün istifadə imkanlarından məhrum edilməsi nəticəsində itki və zərərlərin müəyyən edilərək hesablanması.
Beynəlxalq Qiymətləndirmə Standartlarının əsas xüsusiyyətlərindən biri Avropa və digər dünya ölkələrinin qanunvericiliyinə uyğun olan mühasibat hesabatlarının tərtibi üçün yerinə yetirilən qiymətləndirməyə istinad edilməsidir. Eyni zamanda, qiymətləndirmənin əsaslandırılması prosesində bu standartların qiymətləndirmənin digər məqsədlərinə də şamil olunmasının mümkünlüyü göstərilməlidir. Həmin standartlar münaqişələr nəticəsində itki və tələfatlara məruz qalan digər dövlətlər üçün də tövsiyə xarakteri daşımaqla qiymətləndirmənin yerinə yetirilməsi üçün göstərici rolunu oynayır.
Daşınmaz əmlakın dəyərini qiymətləndirmək üçün abidə haqqında mövcud olan məlumatların toplanıb təhlil edilməsi abidənin qiymətləndirilməsi istiqamətində ən əsas şərtlərdən biridir. Qiymətləndirmə zamanı abidənin mövcud vəziyyətinin öyrənilməsi abidəyə dəyən zərər barədə nəticə çıxarmağa əsas verər. Ermənilər tərəfindən məqsədli şəkildə, həm də tarix boyu çoxsaylı kurqan, insan məskənləri, qəbiristanlıqlar, inanc yerləri, müsəlman dini abidələri və digər arxeoloji abidələrin tamamilə məhv edilməsi Azərbaycan tarixinə və mədəniyyətinə ciddi zərbə vurmaqla həm də böyük maddi və mədəni itkilərə səbəb olmuşdur”.
Əli
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 21 may.-
S.13.