Şah Xətai aydır, sirrini yayma...
Xətai xalq poeziyasının zənginləşməsinə də töhfələr verib
Qədim dövrlərdə türklərin məskunlaşdığı
ellərdə insanların əsas məşğuliyyətlərindən
biri əkinçilik idi. Onlar tor¬pağı şumlamamışdan
öncə və ya səpin zamanı qoşqu
heyvan¬larını (öküzləri, kəlləri) ahənglə
hərəkətə gətirmək üçün nəğmələr
söy¬ləmişlər. Belə nəğmələrə
“holavar” (ho-heyvan, var-get demək¬dir) deyirdilər. Maldarlıqla əlaqədar işin
icrası-sürü və naxırın sınan¬ması,
sağım və “sayaçı” nəğmələrinin
yaranmasına səbəb olub. Hətta Qərbi Azərbaycanın
İrəvan ərazisində qamış üzərində
tapılmış, yaşı təxminən altı min ildən
yuxarı olan qədim “mixi yazılar”ında da bunun izləri
var. Çox qədim köklərə malik, tarixin özü
ilə yaşıd olan Türk ellərində çox-çox
qədim zamanlarda artıq analar körpələrinin,
çağalarının beşiyi başında “Laylalar” və”oxşamalar”
oxuyurdular.
Şübhəsiz, o vaxtlar çox sadə və saya məzmuna,
eyni zaman¬da üç-dörd notu əhatə edən musiqi ahənginə
malik olan bu nəğmələr şifahi xalq yaradıcılığının
təşəkkülündə əhəmiyyətli rol
oynayıb. İnsanlar təbiət hadisə¬lərinin, zəlzələlərin,
vulkanların, qasırğaların, günəş-ay
tutulma¬la¬rının şahidi olarkən, bu hadisələrdən
vahimə keçirdikləri üçün on¬lara mifik obraz
verərək bu barədə əsatirlər, əfsanələr
yaradıblar.
İnsan əqlinin və fəhminin məhsulu olan bu sənət
abidələri xalqımızın mənəvi həyatında
böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə mailk bədii
söz xəzinəsi - el sözü, xalq
yaradıcılığı, el ədəbiyyatı,
şifahi ədəbiyyat adı ilə yaşayıb. Bir sıra
xalqlarda olduğu kimi bizdə də bu əsrimizin əvvəllərindən
başlayaraq folklor (foklor-ingiliscə xalq hikməti, xalq
dühası, xalq müdrikliyi deməkdir) adını
daşımaqdadır.
Folklor çox geniş məzmuna malik bir məfhumdur. Ümumiyyətlə,
bu ad xalqın bədii söz sərvətini, musiqi və rəqs
xəzinəsinin bütün janrlarını, etno¬qrafik biliyin
bütün sahələrini özündə birləşdirir.
Beləliklə, xalq
yaradıcılığının məhsulu olan folklor
xalqın mədəni və bədii sərvətini
özündə cəmləşdirib hifz edir, onu
cilalaya-cilalaya nəsildən-nəslə ötürür.
Qədim insanların həyat tərzi, təsərrüfat
məşğuliy¬yəti, əmək vərdişləri
şifahi xalq ədəbiyyatında parlaq şəkildə əksini
tapıb. Şübhəsiz, cəmiyyətin təşəkkül
mərhələləri zamanı xalq
yaradıcılığı təkmilləşə-təkmilləşə
gələcəyə doğru addımlayıb, xalqın yaradıcılıq
qüdrətini özündə birləşdirən zəngin
mənəvi xəzinə yaradıb. Xalq ədəbiyyatının
içində isə xüsusi əhəmiyyət kəsb eləyən
xalq şeiridir. Çünki xalq şeiri
daim xalqın dilində olub. Xalq istər əmək
zamanı, istər mərasimlər zamanı xalq şeirinin
cürbəcür növlərindən istifadə edib, bununla
da kimliyini, əsil-nəcabətini, yeddi arxa dönənini,
soykökünü, tarixini, mədəniyyətini, yüksək
mənəvi keyfiyyətlərini, xarakterini bu şeirlərlə
bəyan edib.
“Holavarlar”la, “sayaçı” sözlərlə
başlayan xalq şeiri, zaman-zaman bayatılara, qoşmalara, gəraylılara,
təcnislərə, müxəmməs¬lərə çevrilərək
xalqın gen yaddaşının mühüm
daşıyıcısına çevrilib. Mövsüm və mərasim
(“Xıdır-xıdır” və “Qodu-qodu”) nəğmələri,
Novruz mərasimləriylə bağlı nəğmələr
Azər¬baycan xalqının olduqca qədim olduğunu, eyni
zamanda dil-ağız ədəbiyyatının, xalq
yaradıcılığının, folklorunun da qədimliyini
bəyan edir.
Xalq ədəbiyyatı özünün bütün
inkişaf mərhələlərində xalqın estetik tərbiyəsinə
xidmət etmiş mənəvi silaha çevrilib, əsl tərbiyə
məktəbi olub.
Xalqın ruhunun, zövqünün zənginliyinə dəlalət
edən və mənəvi aləminin təzahür forması
olan poeziya olduqca mürəkkəb sənətdir. Azərbaycan
poeziyasının rüşeymi isə bilavasitə
bayatılarda, xalq məsəllərində, ağılarda, gəraylılar¬da
olduğu üçün ümumxalq bədii təfəkkürün
məhsuludur. Şübhəsiz,
bayatılar, gəraylılar, qoşmalar bir adamın, iki
adamın iştirakı ilə yaranmayıb. Bu poeziya bədii sözün ibtidai təşbehlər
və oxşatmalar şəklindən daha dolğun, daha
mürəkkəb ifadə vasitələrinə doğru təkamülü
nəticəsində formalaşıb.
İki cür mahnılar mövcuddur; xalq mahnıları
və bəstəkar mahnıları. Bəzən özlərini
peşəkar hesab edən bəstə¬ka¬rlar, həvəskar bəstəkarlara
irad tutaraq musiqi savadı alma¬dıqları halda nə ixtiyarla
mahnı yazdıqıqlarını sual edirlər. Lakin heç vaxt bütün xalq
mahnılarının, o cümlədən, böyük bir xəzinə
olan muğamın musiqi savadı olmayan insanlar, daha doğrusu,
xalqın ayrı-ayrı nümayəndələri tərəfindən
yaradıldığı ilə bağlı həqiqəti
söyləmirlər. Xalq şeiri ilə
yazılı poeziya da eynilə buna bənzəyir. Xalqın ayrı-ayrı nümayəndələrinin
dilindən söylənmiş şifahi şeir nümunələri
və divan ədəbiyyatı, yəni yazılı poeziya.
Divan ədəbiyyatı orta əsrlərdə
mövcud idi, lakin sonralar sadəcə olaraq müəllifləri
məlum olan poeziya adlanmağa başlandı. Lakin Azərbaycan musiqisinin kökü muğamlardan,
xalq mahnılarından qaynaqlandığı kimi, divan ədəbiy¬yatı,
müəllifi məlum olan şeirlər də şübhəsiz,
xalq şeirindən qaynaqlanırdı. Xalq
şeirinin kökü qədimdən, aşıq ədəbiyyatından,
aşıq poeziyasından süzülüb gəlir.
Klassik şeirə daxil olan qəzəl, qəsidə kimi
janrlar hələ həddi-buluğa çatmamış
uşaqların yaddaşına yaxşı həkk ola bilmir. Lakin bayatı, qoşma,
gəraylı növünə daxil olan şeirlər təzə
dil açmış uşaqların belə yaddaşına
asanlıqla köçür. Bu da
heç kimə sirr deyil ki, xalq şeiri zaman-zaman öz
formalarını, şəkillərini, növlərini,
üslublarını gələcək nəsillərə
ötürdüyü kimi, xalqın adət-ənənələrini,
tarixini, mədəniyyətini, məişətini də bizlər
üçün ərməğan, miras qoyub.
Xalq poeziyası formalarının inkişafında, gələcəyə
inamla addımlamasında, eyni zamanda daha mənalı, daha məzmunlu
bir şəkildə çiçək açma¬sında
Şah İsmayıl Xətayinin rolu musilsizdir. Şah Xətayi
nəhəng bir dövlət qurduğu, eyni zamanda bu dövlətin
rəsmi dövlət dilini Azərbaycan dili et¬diyi qədər
də xalq ədəbiyyatının, xalq poeziyasının zənginləş¬məsində
xidmətlər göstərib.
Şah Xətayi
məlum olduğu kimi həmin klassik üslubda, həm də
folklor üslubunda yazıb-yaradıb, eyni zamanda Səfəvilər
dövlə¬ti¬nin ərazisində yaşayan, həm fars, həm
də türk (Azərbaycan) dilində yazıb-yaradan sənətkarları
bir araya toplayaraq “Əş-şüəara” məclisləri
keçirib ki, bu da şübhəsiz,
şahlar-şahının qarşısında bir növ
imtahan verən sənətkarların məsuliyyətini daha da
artırıb, eyni zamanda onlar daha böyük şövqlə,
həvəslə yazıb-yaratmağa, çalışmağa
başlayıblar. Bu da öz növbəsində
Azərbaycan poeziyasının daha da zənginləşməsi,
parlaması və gələcək nəsillər
üçün qiyməti olmayan mirasa kifayət qədər
geniş bir şərait yaradıb. Şah
Xətayinin öz yaradıcılığına gəldikdə
isə o, necə deyərlər, xalq şeirini klassik
pöeziya xəmiri ilə birlikdə yoğurub və xalq
şeirinə də klassik mövqe qazandırıb. Şairin qoşma poetikası klassik şeir
poetikasından bəhrələnir. Bu da onu göstərir
ki, Şah Xətayinin bədii təfəkküründə
qoşma həmişə klassik şeirə tabe olub:
Şah Xətayi
aydır, sirrini yayma,
Qıla
gör namazın, qəzaya qoyma,
Şu
yalan dünyada heç sanam dəymə,
Tənin təpaşirdə, sirrin saldadır.
Bu şeir özündə xalq şeirinin, o cümlədən
qoşma formasının bütün xüsusiyyətlərini
əks etdirir, lakin burda klassik şeirlə janr-üslub birliyi
var, çünki burda klassik şeirin özünəməxsus
obrazları, poetizmləri meydana çıxır.
Şah Xətayi
xalq poeziyasına klassik poeziya qədər yüksək
mövqe verdiyi üçün, o zamana qədər
aşıqlar əsasən kəndlərdə, ucqar bölgələrdə,
dağ ərazilərində
çalıb-çağırdığı halda, Şah Xətayinin
dövründən etibarən xalq poeziyası, xalq ədəbiyyatı
üstündə köklənmiş aşıq poeziyası Təbriz,
Ərdəbil kimi şəhərlərdə böyük
meydan götürmüş və az bir zaman içərisində
Səfəvilər dövlətinin bütün böyük
şəhərlərində, o cümlədən
Şamaxıda, Bakıda və s. yerlərdə olduqca yüksək
bir mövqe tutub. Bu da şübhəsiz ki,
klassik üslubun daha çox yayıldığı şəhərlərdə
xalq ədəbiyyatının, xalq poeziyasının nəinki
yenidən yada düşməsinə, hətta xalqın, daha
doğrusu, şəhər əha¬lisinin keçirdiyi mərasimlərin,
bayramların bəzəyinə çevrilib. O zamanlar
vergi verilməmiş bir insan heç vaxt əlinə saz
götü¬rüb çalıb-oxumurmuş.
Azərbaycan xalqı qoca türkün
övladıdır, azərbaycanlılar türk oğlu
türkdürlər, bu da öz növbəsində onun intəhasız
bir dərəcədə aşıq ədəbiyyatı,
aşıq poeziyası ilə qırılmaz tellərlə
bağlı olduğunu şərhsiz-filansız sübuta
yetirir.
Milli poetik ənənələrə, xüsusilə
folklora qayıdışda müasir lirik qəhrəmanın
ehtirasları, həyata müdaxilə mövqeyi, mənəvi
ideal¬ları müxtəlif çalarlar qazandığı
kimi, Güney Azərbaycanda ənənənin 1950-1980-ci illərdəki
bədii şəraitdə poetik məzmun müxtəlifliyi o
dövrün liriklasının bədii strukturunda da
özünün konkret forma təcəs¬sümünü
tapıb.
Milli poetik irsin bədii oxunuşunda intonasiya və ritm bənzərsizlikləri,
zahiri mövzu oxşarlığındakı orijinal mətnaltı
qatlar, dərin düşüncələr axarı, fərdi
poetik “mən”də onun dünyanı duyum və qiymətləndirmək
səyləri ilə üzə çıxır. Təsadüfi deyil ki, folklor ənənələrinə
intensiv qayıdış, 1950-1980-ci illərdə Güney Azərbaycanda
yazıb yaradan bir çox şairlərin uğurlu şeirlərində
xalq poetik təfəkküründən bəhrələnmə
oxşarlığı fərdi poetik üslubun əyaniləşməsinə
mane olmurdu. Çünki
formallaş¬mış poetik dünya görüşü,
dünya duyumu və estetik qiymətləndir¬mə qənaətləri
buna imkan vermir. Bu tipli şeirlərin
ictimai məzmun baxımından uğursuz nümunələri
də doğma yurda, ocağa və folklora qayıdışla
yox, fərdi yaradıcılıq prosesində ortaya
çıxan çətinliklərlə bağlıdır.
Bu, bəzi şairlərin
yaradıcılığında folklorun poetik strukturunun təkrarı
kimi özünü göstərir. Bəzən
şairlər sələflərdən qalma obrazları təkrar
eləmək üçün sanki bir-biriylə bəhsə
girirlər. Bir çox hallarda
misralardakı bənzərlik, qafiyələrin
oxşarlığında elə bir şəkil əmələ
gətirir ki, bunu sadəcə olaraq xalq bayatılarının
üzünün köçürülməsi kimi xarakterizə
eləmək olur. 1950-1980-ci illərdə Güney Azərbaycanda
yazıb-yaradan şairlər arasında ilahi tərə¬fin¬dən
verilən istedada deyil, eşitdiyini, oxuduğunu təkrarlamağa
dayanan şairlər yox dərəcəsindədir və Şəhriyar
kimi nəhəngdən tutmuş, nisbətən az tanınan qələm ustalarına qədər
yaradıcılıqlarını ilham pərisinin diktəsi ilə
meydana gətiriblər.
Vüqar Əhməd,
professor
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 27 may.- S.14.