Milli-mənəvi dəyərlər və
müasirlik
Yaşadığımız XXI əsr kəskin ziddiyyətləri
ilə zəngin olan qarışıq, “mədəni dünya”nı özündə
təcəssüm etdirir.
Zahirən bəzəkli görünən
bu dünya, öz acımasız qanunları ilə maraqlar və iddialar üzərində qurulmaqla yanaşı mənəvi dəyərlərin
deqradasiyasına da səhnə olur. Müasirlik əslində bəşəri
tərəqqinin sənə
bəxş etdiyi yenilikləri əxz etməklə inkişaf demək olduğu halda, aparıcı güclərin mədəni
ekspansiyası anlamını
getdikcə daha artıq şəkildə
ifadə etməkdədir.
Mənəvi-mədəni irsə etinasız
münasibət təəssüf
doğuracaq haldır və bu etinasızlıq
xalqı öz tarixi yaddaşını itirməyə sürükləyə
bilər. Bu gün dəyərlər sisteminin savaşının
getdiyi bir dövrdə yaşayırıq.
Nəzəriyyələr yenidən işlənir,
onlara yeni çalarlar əlavə edilir, hədəflər təkrar nəzərdən
keçirilir. Təbii ki,
milli-mənəvi dəyərlərin
qorunmasının ən
başlıca yolu məhz maarifləndirmə
işinin aparılmasıdır.
İnsan
psixologiyası belədir
ki, insan özününkü saydığına
daha çox sahiblənmək istəyər.
Təəssüf ki, bu gün bir çoxları
hansı dəyərlərin
onlara məxsus olmasından xəbərsizdirlər.
Bu gün Avropa
yerinə ABŞ liderliyində
qurulmağa çalışılan
qlobal toplum və ya zamanda
hər şey bir-birinə bənzədilməkdə
və məhkumiyyət
dərəcəsində müəyyən
mərkəzlərdən asılı
olmaqdadır. Dünyadakı hər paytaxt şəhəri getdikcə
digərinə oxşamaqda,
haradasa hamısı, McLuhanın təsvir etdiyi “Qlobal kənd”ə çevrilməkdədir.
Hakim tərz isə,
qərbi təlqin etmək, qərbli olmaqdır. Dünyanın gedərək birrəng
olması, geniş fərqliliklər coğrafiyasının
daralması və yerli motivlərlə bəzənmiş modellərin
getdikcə ortadan qalxması narahatlıq yaradır. Fikrimi Giddensin, qloballaşmanın
qismən qərbləşdirmək
mənasına gəldiyini
ifadə edən fikri ilə tamamlamaq istərdim: “Qloballaşma, əlbəttə
tərəfsiz bir şəkildə getmir və nəticələri
baxımından xeyirli
bir hadisə deyil. Avropa və Şimali
Amerikanın xaricində
yaşayan bir çox insanın gözündə narahatçılıq
yaradacaq bir şəkildə qərbləşdirmə
(amerikanlaşdırma) damğasını
daşımaqdadır”.
Biz, konkret olaraq milli mənəvi dəyərlərimizin bir
parçası olan İslam dininin müasirliyə münasibətini
araşdırmağa çalışacağıq. İslam dininin
müasirləşməyə yanaşması necədir?
Araşdırmaçı Vüqar Zifəroğlu hesab edir ki, İslam
islahatçı bir dindir: “Bu dinin başlıca ana qaynağı olan Quran – “Oxu!” əmri ilə başlayır. İslam hər zaman elmə və maariflənməyə böyük
önəm vermiş bir din olub. Məhz bu səbəbdəndir ki, orta əsrlərin
qızıl dövrü
məhz İslam dünyasına, Şərq
ölkələrinə xarakterikdir.
Bu həmin dönəmdir
ki, Avropanı başdan başa inkvizasiya tonqalları bürüyürdü. Qadınları sadəcə bədənlərində
olan xala görə iblislə təmasda ittiham edərək tonqalda diri-diri yandırırdılar.
Diqqət edin: bu gün həmin
mövhumat, radikalizm Şərqdədir. Ümumiyyətlə 19-cu əsrin sonu, 20-ci əsrin əvvəllərində
qərbin Şərqi
özünə tabe edə bilməsi üçün onu dərindən öyrənməsi,
Şərqşünaslığın bir elm olaraq formalaşması ilə nəticələndi. Qərb Şərqi
öyrəndi. Bu gün Şərqdə yaşananlar, Qərbin onun üçün təqdim etdiklərindən
ibarətdir”.
Öncədən qeyd etmək zəruridir ki, “müasirlik” anlamının
özünün təqdimatında,
bilərəkdən və
ya bilməyərəkdən,
situasiyalardan asılı
olaraq, motivlər də fərqli ola bilir,
müəyyən təhriflərə,
yanlışlıqlara yol
verilir. Müasirlik, təbii ki,
pozğunluq, nihilistlik,
laqeydlik, eqosentrizm, əxlaqi-mənəvi kateqoriyaların
aşınması, öz
adət-ənənəsinə, tarixinə, köklərinə
sayğısızlıq demək
deyil. Əlbəttə ki, insan hər nəyəsə tərif verdikdə, burada onun hisslərinin
tərbiyəsi, dünyagörüşü
önəmli rol oynayır. Sözsüz ki, müasirlik
anlamının kökündə
heç bir mənfi yük mövcud deyil. Burada deqradasiyanı, tənəzzülü şərtləndirən
amillər yoxdur. Onu mənfiləşdirmək
cəhdləri isə fərdlərin işidir. Müasirliyi pis mənada başa düşənlərin
də problemi, məhz onların dünyagörüşlərində
olan deformasiyalardır.
İlahiyyatçı-filosof Hacı İlqar İbrahimoğlu
deyir ki, müasirlik - bizim müqəddəs dinimizin
özündədir. Onun fikrincə, müasirlik dinimizin batinindən irəli
gəlir: “İslam - həmişəyaşar dindir, nəinki
indiki dönəm üçün, qat-qat sonrakı dövrlər
üçün də təravətli və aktual olan bir
İlahi təlimdir. Hər bir əsr
üçün müasirdən müasirdir İslam dini.
Nədən belə?
Bizim mübarək dinimizin kökündə İlahi mərifət
durur, Rəbbə iman durur. Dinimizin əsası
Əziz Allaha söykəndiyindən, dinimiz də qalarlı və
baqidir. İnsana şah damarından yaxın olan, onu
hamıdan çox sevən Allah, hər an insana vücud verir,
həyat verir, ona əql, seçim azadlığı verir,
şüur və iradə verir, yaxşını pisdən
seçmək mərifəti verir. Allah Təala
insanı, insanın özündən də yaxşı
tanıdığından, ona elə bir müəyyən bir
yaşam tərzini, həyat mövqeyini tövsiyə edir ki,
kamilliyə yetişmək üçün ən qısa yol qət
etmək mümkün olsun. Bu tövsiyələri
Uca Allah öz elçisi vasitəsilə göndərib,
öz müqəddəs kitabında əks etdirib.
Rəbbimiz öz kitabında insanın münasibətlərinə
böyük yer ayırıb. İnsanın Allahla
necə münasibət qurması, insanlarla necə münasibət
qurması, özü ilə, ətrafı ilə hansı
münasibətlərdə bulunmalı olduğu Qurani-Kərimdə
öz əksini tapıb”. İlahiyyatçı
əlavə edib ki, insanla onun Yaradanı arasında münasibət
necə köhnələ bilər? Onun fikrincə, zaman
keçdikcə, insanlar bunu daha çox anlamağa
başlayırlar: “...Din - zatən müasirdir. Hər
zaman insan öz ən mühüm problemlərinin həllini
burada tapır. İnsanın gerçək
istedadlarının açılması, insanın kamalı nədir,
gerçək çata biləcək ünvanlar
hansıdır, insanın kamilliyə apara biləcək yol
haradadır - bunlar dində göstərilir. İctimai bir təlim olaraq, din yalnız insanın
özü ilə, Yaradanı ilə münasibətlərini tənzimləmir.
Eyni zamanda, din insanın digər
yaranmışlarla, ətraf mühitlə, toplumun üzvləri
ilə münasibətlərinin keyfiyyətini müəyyən
edir, həyatın bu və ya digər məqamında necə
hərəkət etməyi insana göstərir. Özünə rəva bildiyini digərlərə
qıymağı, vicdanla, qayğı ilə
yaşamağı, ədalətsizlikdən çəkinməyi,
zülmü qəbul etməməyi öyrədir insana din.
Bunlar hər zaman ən müasir, ən aktual
problemlər deyil?! Bunlara görə deyilmi
bəşərin bütün axtarışları?! Din
insana gerçək realizmi, gerçək praqmatizmi öyrədir,
ən az zərərli və ən çox xeyirli yolla getməyi
öyrədir”.
Onun
sözlərinə görə, müasirlik - İslamın
daxilində, mahiyyətindədir: “İslam qeyri-müasir ola
bilməz, çünki, belə olan halda, insanın vücudi
sualları cavabsız qalar və İlahi təlimin təyinatı
itər. Bu isə Allah Təalanın hikmətinə
ziddir, mahiyyətcə mümkünsüz bir məsələdir.
“Elm
Çində də olsa, ardınca gedin”, - deyə buyurub Rəsuli-Əkrəm . Axır 50 il ərzində
bəşəriyyət iki önəmli inqiab yaşayıb:
elmi-texniki inqilab və kommunikasiya inqilabı. İndi
dünyanın istənilən yerində olan insan bir göz
qırpımında min kilometrlərlə uzaqda olan istənilən
şəxslə rabitə qura bilir. Saniyənin
yüzdə bir hissəsi ərzində istənilən məlumatı
əldə edə bilir, birbaşa efirdə min kilometrlərlə
uzaqda olan görüntüləri görə bilir.
Konsepsiyalar dəyişir, yanaşmalar, dərketmə
metodologiyası təkmilləşdirilir və mübarək
dinimiz bu axtarışları, canatmaları
stimullaşdırır...”.
Onu da əlavə edək ki, müasirliyin əsas şərtlətindən
biri də dözümlülük, multikulturalizm
anlayışıdır. Dini
dözümlülük, multikulturalizm, əsasən, xalqın
psixoloji durumundan, insanların psixoloji portretindən
asılı olmaqla, böyük tarixi inkişaf prosesinin təsiri
nəticəsində formalaşıb. Bu
gün dünyanın ən demokratik ölkələrində
belə, dini dözümlülük istənilən səviyyədə
deyil. Psixoanalitiklər bununla bağlı
qeyd edirlər ki, insanlar yaşadığı,
böyüdüyü coğrafi şəraitə, sosial
mühitə, torpağa xüsusi bağlıdırlar və
bunu “coğrafi determinizm” də adlandırırlar. Bu
gün tam səmimiyyətlə demək olar ki ,
Azərbaycanda yüksək səviyyəli dini tolerantlıq,
multikulturalizm var. Bunu bir sıra amillərlə bağlamaq
olar. İlk öncə Azərbaycanda vahid xalqın,
millətin formalaşması prosesində daim qonşularla
yaxşı münasibəti, mədəni mübadiləni, həmçinin,
“sığınacaq” funksiyasını, adaptiv cəmiyyəti
misal göstərmək olar. Azərbaycanda
qədim tarixi dinlərin birgə mövcudluğunun
qorunduğu, mehriban olduğu danılmaz bir həqiqətdir.
Azərbaycanda dinlərin mehriban, sülh şəraitində
mövcud olması, insanların artıq dini amilləri deyil,
insanlığı, qardaşlığı üstün
tutması xalqın psixoloji portretini formalaşdırıb.
Uzun bir tarixi dövr ərzində əldə
olunmuş bu keyfiyyətlər hal-hazırda,
günümüzdə də öz mahiyyətini qoruyub
saxlayıb. Azərbaycan dövləti
günümüzdə də dini tolerantlığın
nümunəvi modelidir. Azərbaycanın din tarixinə
qısaca nəzər salınsa və hazırkı dini durum təhlil
edilsə, bu qədim torpaqda tarixən şamanlıq, atəşpərəstlik,
zərdüştlük kimi çoxallahlı dinlərlə
yanaşı, islam, xristianlıq və yəhudilik
kimi təkallahlı dinlərin də yanaşı
mövcüd olduğunu və bu dinlərin Azərbaycan
xalqının tolerantlıq keyfiyyətinin
formalaşmasında kifayət qədər təsiri
olduğunu görməmək mümkün deyil.
Bu gün
Azərbaycan Respublikasında din – dövlət münasibətləri
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, “Dini etiqad
azadlığı haqqında” Azərbaycan
Respublikasının qanunu və bu qanuna edilmiş dəyişikliklər
və əlavələr, habelə digər normativ aktlara əsasən
tənzim edilir. Konstitusiyanın 7-ci maddəsində göstərilir:
“Azərbaycan demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar
respublikadır”. Konstitusiyanın 18-ci maddəsi bildirir ki: “Azərbaycan
Respublikasında din dövlətdən ayrıdır. Bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir.
İnsan ləyaqətini alçaldan, insanpərvərlik
prinsiplərinə zidd olan dinlərin yayılması və təbliği
qadağandır. Dövlət təhsil
sistemi dünyəvi xarakter daşıyır”.
Konstitusiyanın 48-ci maddəsi vicdan azdlığı
prinsipini şərh edir: “Hər kəsin vicdan
azadlığı var. Hər kəsin dinə münasibətini
müstəqil müəyyənləşdirmək, hər
hansı dinə təkbaşına və başqaları ilə
birlikdə etiqad etmək, yaxud heç bir dinə etiqad etməmək,
dinə münasibətilə bağlı əqidəsini ifadə
etmək və yaymaq hüququ var. Dini mərasimlərin yerinə
yetirilməsi, ictimai qaydanı pozmursa və ya ictimai əxlaqa
zidd deyildirsə, sərbəstdir . Dini etiqad və
əqidə hüquq pozuntusuna bəraət qazandırmır”.
Qeyd etmək
lazımdır ki, həm islama qədərki dövrdə, həm
də islam dininin Azərbaycanda yayılmasından sonra müxtəlif
etnosların yaşadığı bu ərazidə uzun illər
qarşılıqlı etimada əsaslanan milli-mədəni və
dini münasibətlər sistemi formalaşıb, insanlar əmin-amanlıq
şəraitində yaşayıb, burada yüksək
tolerantlıq mühiti hökm sürmüşdür. Bu ərazidə
tarixən müxtəlif dinlər və etnoslar arasında
tolerantlıq mədəniyyətinin indiyə kimi qorunub
saxlanılmasında Azərbaycan xalqının və islam dininin mühüm rolu olub...
Əli Zülfüqaroğlu
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 27 may.- S.7.