Azərbaycanda hüquq və azadlıqların məhkəmə təminatı

I yazı

Azərbaycan Respublukasının insan hüquqları üzrə Müvəkkilinin (Ombudsmanın) Azərbaycanda insan hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi və müdafiəsinin vəziyyəti haqqında 2013-cü il üzrə illik məruzəsində bildirilir ki, daxil olmuş müraciətlər təhlil edilib, zəruri araşdırmalar aparılıb və vətəndaşların hüquqlarının təmin edilməsi məqsədilə tədbirlər görülüb. Dövlət qurumları, habelə idarə, müəssisə və təşkilatlar tərəfindən vətəndaşların müraciət etmək hüququnun təmin edilməsi sahəsində müsbət dəyişikliklər diqqəti cəlb edib: “Bununla belə, ölkə Konstitusiyası ilə vətəndaşlara verilmiş istənilən hüququn və ya azadlığın pozulması ilə bağlı müraciət hüququndan istifadə edərək, səlahiyyətli dövlət qurumlarına, yerli icra strukturlarına, idarə, müəssisə və təşkilatlara müraciət edən insanların bu hüququnun həmin orqanlar tərəfindən təmin edilməməsi onların digər hüquqlarının da pozulmasına səbəb olur. Belə ki, hüquq pozuntusunun qarşısının alınmasında və ya pozulan hüququn bərpa edilməsində ciddi maneələr yaranır. Sözügedən ildə müraciət etmək hüququ ilə bağlı daxil olmuş 1246 müraciət üzrə araşdırmalar aparılıb, məsələlər üzrə təxirəsalınmaz, təcili və ya planlı tədbirlər görülüb, ərizəçiləri narahat edən məsələlərə aydınlıq gətirilib, məlumatlandırma və izahat işləri aparılıb, bununla da vətəndaşların pozulmuş hüquqları bərpa edilib, bəzi hallarda başqa hüquq pozuntularının qarşısı alınıb. Başqa hüquqlardan istifadə edilməsində böyük əhəmiyyət daşıyan bu hüququn pozulması ilə bağlı müraciətlərdə sosial, mülkiyyət, mənzil, kommunal, torpaq, aqrar və digər problemlər öz əksini tapıb”.

Müvafiq dövlət qurumlarına və ya icra strukturlarına ünvanlanmış müraciətləri cavabsız qalan və ya qaneedici cavab almayan bir sıra vətəndaşlar Müvəkkilə müraciət edib, hüquqlarının müdafiəsində köməklik göstərilməsini xahiş ediblər: “Yerli icra hakimiyyəti orqanları ilə bağlı 1085 müraciət daxil olub. Təhlillər göstərir ki, vətəndaş narazılıqlarının qarşısının alınması və pozulmuş insan hüquqlarının bərpa edilməsi, ümumiyyətlə, insan hüquqlarının təmin edilməsi məqsədilə yerli icra hakimiyyəti başçıları və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının yerli strukturları tərəfindən əhali ilə mütəmadi görüşlərin keçirilməsi, onların problemlərinin yerində öyrənilməsi işinin təkmilləşdirilməsi davamlı prosesdir. Bəzi vəzifəli şəxslər tərəfindən vətəndaşların qəbul edilməməsi, müraciətlərə cavab verilməməsi və ya cavabın gecikdirilməsi, formal və əsaslandırılmamış cavablarla kifayətlənmək, yaxud cavabın yazılı qaydada verilməməsi, xüsusilə də süründürməçilik hallarına yol verilməsi müraciət etmək hüququnun pozulmasına səbəb olub. Elektron xidmətlərin həyata keçirilməsi ilə bağlı vətəndaşların müraciət etmək imkanlarının artırılması məqsədilə rayon və şəhərlərdə elektron müraciət terminallarının yaradılması işinin sürətləndirilməsi və onlara bu terminallardan istifadənin öyrədilməsi məqsədəmüvafiqdir”.

Məhkəmə sisteminin təkmilləşdirilməsi üzrə genişmiqyaslı islahatlar davam etdirilib, ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin artırılmasında məhkəmə infrastrukturunun müasirləşdirilməsinin rolu nəzərə alınaraq bu sahədə irimiqyaslı işlər görülüb, məhkəmə hakimiyyətinin yüksək statusuna uyğun olan yeni məhkəmə binaları tikilib, istifadəyə verilib: “Məhkəmə fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, İnsan hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin presedent hüququnun öyrənilməsi və tətbiqi, peşəkarlığın artırılması, habelə icra və əmək intizamına ciddi əməl olunması, vətəndaşların haqlı narazılığına səbəb olan qanun pozuntularının, korrupsiyaya şərait yaradan və digər neqativ halların qətiyyətlə aradan qaldırılması üzrə tədbirlər mühüm əhəmiyyət daşıyıb. Hakimlərin səmərəli seçimi prosesi çərçivəsində çoxmərhələli imtahanları, habelə uzunmüddətli təlim kurslarını müvəffəqiyyətlə başa vurmuş 72 nəfər hüquqşünas hakim vəzifəsinə təyin edilib. Məhkəmə-Hüquq Şurasında səlahiyyət müddəti bitən və fəaliyyəti müsbət dəyərləndirilən 32 hakimin yuxarı instansiya məhkəmələrinə irəli çəkilməsi qeyd edilib, 64 hakimin müxtəlif birinci instansiya məhkəmələrinə, həmçinin sədr vəzifələrinə təyinatı, bir qrup hakimin iş yerinin dəyişdirilməsi barədə təkliflər verilib. Məlumatlara əsasən, son illər hakim ştatlarının sayının 2 dəfə, məhkəmə aparatı işçilərinin sayının isə 75% artırılması, 12 yeni regional məhkəmənin yaradılması və məhkəmə infrastrukturunun yaxşılaşdırılması məhkəmə işlərinin keyfiyyətinə də təsir göstərib. Müvəkkil təsisatı ilə Ədliyyə Akademiyası arasında qarşılıqlı səmərəli əməkdaşlıq əlaqələri davam etdirilib, aparatın əməkdaşları müxtəlif vaxtlarda həmin akademiyanın dinləyiciləri, o cümlədən hakimliyə namizədlər qarşısında məruzələrlə çıxış ediblər.

Hüquq və azadlıqların məhkəmə təminatı ilə bağlı Müvəkkilin ünvanına 1501 müraciət daxil olub. Müraciətlərin ümumiləşdirilmiş təhlili göstərir ki, bu sahədə bəzi problemlər hələ də qalmaqdadır. Belə ki, müraciətlər, əsas etibarilə, bəzi hakimlər tərəfindən məhkəmədə işə baxılma vaxtı və yeri haqqında məhkəmə prosesinin iştirakçılarına müvafiq xəbərdarlığın (bildirişin) göndərilməməsi və ya gec göndərilməsi, tərəflərin bərabərliyinə və çəkişmə prinsipinə əməl edilməməsi, məhkəmə proseslərinin təyin edilən vaxtda başlanmaması, müdafiə hüququnun real təmin olunmasına şəraitin yaradılmaması, məhkəmə iclası zamanı tərəflərin vəsatətlərinə və sübut kimi təqdim etdikləri sənədlərə əhəmiyyət verilməməsi, təqdim edilmiş sənədlərin itirilməsi və ya işə əlavə edilməməsi, vətəndaşlarla kobud rəftar hallarına yol verilməsi, məhkəmə qərarlarının surətinin tərəflərə verilməməsi və ya vaxtında göndərilməməsi, məhkəmə qərarlarında texniki səhvlərə və qərar hissəsində natamamlığa yol verilməsi, apellyasiya və kassasiya şikayətlərinin aidiyyəti üzrə vaxtında göndərilməməsi, apellyasiya və ya kassasiya şikayətlərinin aidiyyəti üzrə yuxarı instansiya məhkəməsinə göndərilməməsi, gec göndərilməsi, qəbul edilməsindən imtina edilməsi haqqında tərəflərin məlumatlandırılmaması, iddia ərizələrinin əsaslandırılmadan qaytarılması, süründürməçilik halları, qərarların icraya vaxtında yönəldilməməsi, hakimlərin məhkəmə qərarlarının icrasına nəzarət etməməsi və ya icra məmurlarının təqdimatlarına vaxtında baxmaması, icra işində süründürməçiliyə yol verilməsi ilə bağlı olub. Bir sıra hallarda məhkəmə qərarı işdə iştirak edən şəxslərə vaxtında göndərilmir ki, bu da həmin qərardan yuxarı instansiya məhkəməsinə müraciət etmək hüququnun pozulması ilə nəticələnir. Məhkəmə qərarlarının verilməməsi ilə bağlı şikayətlər üzrə araşdırmalar zamanı verilmiş cavablarda qərarların ərizəçiyə vaxtında, hətta təkrarən göndərildiyi bildirilsə də, bəzi hallarda bunun həqiqəti əks etdirmədiyi məlum olub”.

Məhkəmələrdə süründürməçilik hallarına yol verilməsi ilə bağlı müraciətlər üzrə də səlahiyyətlər çərçivəsində tədbirlər görülüb, habelə məhkəmələrdə işlərə baxılması ilə bağlı narazılıq yaratmış digər hallar üzrə də araşdırmalar aparılıb və qanunamüvafiq qaydada nəticələndirilib: “Qeyd edilən hallar bir daha təsdiq edir ki, məhkəmə qərarlarının qəbul edilməsi zamanı ədalət prinsiplərinə və qanunçuluğa ciddi əməl edilməsi, vətəndaş-məmur münasibətlərinə böyük diqqət verilməsi, məhkəmələrdə ictimai monitorinqlərin aparılması və nəticələrinin ictimailəşdirilməsi, İnsan hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin presedent hüququnun hakimlər tərəfindən öyrənilməsi və tətbiq edilməsi, peşəkarlığın artırılması, əmək və icra intizamının möhkəmləndirilməsi, vətəndaşların müraciətlərinə yüksək həssaslıqla və qayğı ilə yanaşılması, korrupsiya hüquqpozmalarına yol verilməməsi vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının məhkəmə təminatı hüququnun səmərəli təmin edilməsində vacib şərtlərdəndir.

Müvəkkil aparılmış təhlillərin nəticəsi olaraq, hakimlər tərəfindən etik davranış qaydalarına ciddi riayət olunmasını, vəzifədən sui-istifadə və korrupsiya hüquqpozmalarına yol verilməməsini, vətəndaş müraciətlərinin vaxtında və dəqiq araşdırılmasını, hakimlərin və məhkəmə aparatı işçilərinin maddi və sosial təminatının yaxşılaşdırılmasını, əhaliyə göstərilən hüquqi yardımın təkmilləşdirilməsi üzrə əlavə mexanizmlərin müəyyən olunmasını tövsiyə edib”.

Aparatın əməkdaşları prokurorluq orqanlarına ilk dəfə qulluğa qəbul olunmuş şəxslər üçün Ədliyyə Akademiyasında təşkil edilmiş icbari təlim kurslarında “Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsində Ombudsmanın rolu”, “Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununun insan hüquqlarının müdafiəsində rolu” və “Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini artırmaq sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramı və prokurorluq orqanları qarşısında duran vəzifələr” və başqa mövzularda mühazirələr oxuyublar: “Pozulmuş hüquqların bərpası sahəsində Müvəkkilin prokurorluq orqanları ilə əməkdaşlığı da də səmərəli olub. Müvəkkilin ünvanına prokurorluq orqanları ilə bağlı 663 müraciət daxil olub. Həmin müraciətlərin bir çoxu Azərbaycan Respublikasının Baş Prokurorluğu ilə səmərəli əməkdaşlıq şəraitində araşdırılıb, pozulmuş insan hüquqları istiqamətində zəruri tədbirlər görülməklə bərpa olunub. Həmin müraciətlər üzrə prokurorluq orqanlarına ümumilikdə 1016, o cümlədən Baş Prokurorluğa və onun baş idarələrinə 697, yerli prokurorluq orqanlarına 287, hərbi prokurorluq orqanlarına isə 34 sorğu göndərilib, müvafiq yoxlama tapşırıqları verilib, araşdırmalar aparılıb”.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 3 noyabr.- S.13.