Azərbaycanın soraqları xarici dillərdə

«Azerbaijan İnternational» jurnalında milli folklorumuz ingilisdilli oxuculara çatdırılır

I yazı

Azərbaycan folklorunun ingilis dilinə tərcümə olunmuş nümunələri sırasında Molla Nəsrəddin lətifələri də yer tutur. Bəylər Hacıyev Molla Nəsrəddin lətifələrinin bir hissəsini ingilis dilinə çevirərək «101 jokes of Mullah Nasreddin» adı ilə çap etdirib. Müəllif tərcümə zamanı müxtəlif məzmunlu lətifələr seçib, bu lətifələri ingilis dilinə tərcümə edərkən zəruri olan açıqlamalar verib. Onun tərcümələri lətifələrin orijinalına uyğundur. Bəylər Hacıyev tərcümə zamanı lətifələrdə olan «molla» - («mullah»), «manat» - («manat»), «plov» - («pilaf»), «bazar» - («bazaar»), «xurcun» - («khourjoun»), «palaz» - («palaz»), «arşın» - («arshin»), «put» - («pood») «Allah» - («Allah», «God») kimi sözləri olduğu kimi saxlayıb. Bu da tərcümə prinsipinə uyğundur.

Molla Nəsrəddin lətifələrinin ingilis dilinə tərcüməsi ilə bağlı aydın təsəvvür yaratmaq üçün bu lətifələrdən birinin orijinalını və müəllifin tərcüməsini təqdim edirik:

«Bir gün Mollanın dostlarından bir ondan soruşdu:

- Molla, sənin neçə yaşın var?»

- Qırx, - Molla cavab verdi.

- On il bundan əvvəl də sən mənə demişdin ki, yaşın qırxdır», - Mollanın dostu dedi.

- Sən haqlısan, dostum. Kişinin sözü bir olar,- deyə Molla cavab verdi»...

Molla Nəsrəddin lətifələri ilə bağlı ingilis dilində nəşr olunan «Azerbaijan İnternational» jurnalında da məlumat verilib. Bu məlumatda Molla Nəsrəddin şəxsiyyətinin və onun lətifələrinin türklər arasında, eləcə də bir sıra dünya xalqları arasında çox tanındığı bildirilir. Məsələn, Azərbaycan türkləri və iranlılar ona «Molla Nəsrəddin», Anadolu türkləri və yunanlar «Hoca Nasreddin», qazax türkləri «Qoca Nəsrəddin», ərəblər «Cuha», taciklər «Müşfiqi» deyirlər. Bir sıra hallarda Molla Nəsrəddin sadəcə «Nəsrəddin», «Molla», «Hoca» deyə adlandırılır. Bu jurnalda 1906-cı ildə Bakıda çap olunmuş «Molla Nəsrəddin» jurnalından götürülmüş bir sıra lətifələr də ingilis dilinə tərcümə edilərək, oxuculara təqdim olunub.

«Azerbaijan İnternational» jurnalının Azərbaycan folklorunun ingilisdilli oxuculara çatdırılması ilə bağlı gördüyü işlər təqdirəlayiqdir. Biz bu görülən işləri iki yerə ayıra bilərik. Birincisi, jurnal bir sıra Azərbaycan folklor nümunələrini ingilis dilinə tərcümə edir. Bu tərcümələrə misal olaraq Molla Nəsrəddin lətifələrini, atalar sözlərini, nağılları, bayatıları, tapmacaları, «Kitabi-Dədə Qorqud» və «Koroğlu» dastanlarından müəyyən hissələri göstərə bilərik.

İkinci istiqamət isə Azərbaycan folkloru ilə bağlı bir sıra araşdırmaların yazılmasıdır. Həm Azərbaycan alimlərinin, həm də ingilis alimlərinin yazdıqları bu məqalələr Azərbaycan folklorunun öyrənilməsi ilə bağlı bir qaynaqdır. Doğrudur, bu məqalələr həcmcə o qədər də böyük deyil, ancaq Azərbaycan folkloru ilə bağlı ən önəmli məlumatları təhlil etmək baxımından dəyərlidir.

Azərbaycan folkloru ilə bağlı yazılmış və bu jurnalda çap olunmuş məqalələri bir neçə hissəyə ayıra bilərik. Jurnalda çap olunmuş məqalələrin bir qismi Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı ilə bağlıdır. Bu məqalələr sırasında Amerika Birləşmiş Ştatlarının Viskonsin Universitetinin elmi əməkdaşı Anna Oldfild Senarslanın yazdığı məqalələri ayrıca qeyd etmək istəyirik. Onun Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı ilə bağlı yazdığı məqalələr aşağıdakılardır: «Aşıqların musiqisi» «Azərbaycanın aşıq şairləri», «Aşıq Pəri Məclisi: Əfsanə və xalq poeziyasının qadın ifaçıları».

Tədqiqatçı bu məqalələrdə Azərbaycan aşıq ədəbiyyatının qaynağı və tipologiyası ilə bağlı bilgi verib. O, Azərbaycan və Türkiyə alimlərinin aşıq ədəbiyyatı, musiqisi ilə bağlı yazdığı elmi əsərləri diqqətlə oxuyub, bir sıra nəticələr ortaya çıxarıb. Məsələn, ona görə Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı və musiqisi türk xalqlarının mifoloji, milli, dini dünyagörüşü, inancı ilə sıx bağlıdır. Azərbaycan aşıq musiqisi zəngin bir musiqidir. Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı və musiqisi uzun əsrlər boyu xalqı maarifləndirmək, ona həyat və yaradılışla bağlı bilgi vermək, xalqı doğru olanlara inandırmaq, xalqa yol göstərmək, insanları milli ruhda tərbiyə etmək, milli mədəniyyəti qorumaq, zənginləşdirmək və nəsildən-nəslə ötürmək vəzifəsini yerinə yetirib. Azərbaycan aşıq musiqisi və ədəbiyyatı ümumtürk mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir.

Alimə görə, Azərbaycan aşıq musiqisi və ədəbiyyatı bir neçə mərhələdən keçib. Qaynaq baxımından qədim türk şaman düşüncəsinə bağlı olan aşıq musiqisi və ədəbiyyatı ilk mərhələdə ozanlar tərəfindən ifa edilib; ozan qopuz çalaraq xalqın milli-mədəni dəyərlərini təbliğ edib.

XIV-XV yüzilliklərdə Azərbaycan aşığı İslam dini ilə, ayrıca olaraq bu dinin içində özəl yeri olan təsəvvüf düşüncəsi ilə sıx bağlı olub. XIX əsrdə Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı sosial ədalətsizliyə və zülmə qarşı mübarizə aparıb. Sovet dövründə isə Azərbaycan aşıq musiqisi və ədəbiyyatı daha çox ideoloji səciyyə daşıyıb.

Aşıq musiqisinin və ədəbiyyatının öz tarixi, öz ənənələri, öz fəlsəfəsi və öz klassik dəyərləri var. Aşıq ədəbiyyatı ilə musiqisi bütöv bir sistemdir. Bu sistemə aşıq musiqisi və ədəbiyyatının genezisi, tarixi, dəyərləri, şagird yetişdirmə məktəbi, şeir, dastan, saz, ifaçılıq sənəti, geyim, yazılı ədəbiyyatla əlaqə və bir sıra başqa anlayışlar daxildir.

Bu sistemin içərisində saz ayrıca yer tutur. Alim sazla bağlı qənaətini belə ümumiləşdirir: «Saz çalmaq üçün uşaqlıqdan ustad yanına getməlisən. Saz öncə qopuz adı ilə ortaya çıxıb. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında onun izi aydın görünür. Azərbaycan türkləri saza müqəddəs bir varlıq kimi baxmışlar, onu seviriblər. Saz onların mədəniyyətinin ayrılmaz bir hissəsidir. Saz xüsusi ağacdan hazırlanır, 8-9 simi olur. Azərbaycan aşıqlarının dediyinə görə, 100-dən çox aşıq havası var». Alim bu aşıq havaları içərisində «Yanıq Kərəm»i, «Ruhani»ni, «Göyçə Qaragözü», «Misri»ni xüsusi qeyd edib.

Alimin Azərbaycan aşıq musiqisi ilə bağlı yazdığı məqalələrdə bir cəhət də diqqəti cəlb edir. O, bu məqalələrdə Azərbaycan aşıq musiqisini muğamla müqayisə edib. Müəllif göstərir ki, muğam da Azərbaycan türklərinin milli mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Ancaq bunlar arasında fərqlər də var. Aşıq musiqisinin kökü folklora bağlıdır, muğam isə yazılı ənənələrə söykənir. Muğam daha çox şəhər mədəniyyətinin faktıdır. Aşıq musiqisi isə daha çox kənd mədəniyyətinin göstəricisidir. Azərbaycan muğam musiqisinin ayrı-ayrı məktəbləri olduğu kimi, Azərbaycan aşıq musiqisinin də fərqli məktəbləri var. Muğam daha çox klassik ədəbiyyatın əruz vəznində yazılmış qəzəl janrı ilə ifa olunur. Aşıq musiqisi isə milli heca vəznində yazılmış şeirlərlə ifa edilir.

Aşıqların repertuarında dastanlar ayrıca yer tutur. Bu gün Azərbaycan aşıqlarının repertuarında «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı olmasa da, «Koroğlu» dastanının ayrıca yeri var. Orta əsrlərdə Azərbaycan ozan musiqisini, Azərbaycan ozanlarının yaratdığı dəyərləri «Allahla söhbət» kimi dəyərləndiriblər. Bu isə daha çox ozan və aşığın Azərbaycan xalqının düşüncəsindəki yeri və rolu ilə bağlıdır.

Alim məqaləsində bir sıra Azərbaycan aşıqları ilə bağlı məlumat da verib. Onun Azərbaycanın qadın aşıqları ilə bağlı yazdıqları da maraqlıdır. Müəllif məqalədə «Aşıq Pəri Məclisi» haqqında məlumat verib. Onun fikrincə, bu məclis Azərbaycan aşıq mədəniyyətinin, musiqisinin qorunmasında, təbliğində, yeni istedadlı aşıqların və aşıq şairlərin ortaya çıxmasında önəmli rol oynayır.

«Azerbaijan İnternational» jurnalının Azərbaycan folklorunun ingilisdilli oxuculara çatdırılması ilə bağlı gördüyü işlərdən biri də «Novruz» bayramı haqqında yazılmış məqalə və verilmiş məlumatlardır. Jurnalda Novruz bayramı ilə bağlı çap edilmiş məqalədə bayramın tarixi haqqında qısa məlumat verilib. Bu məlumatda Novruz sözünün mənası açıqlanıb, keçirildiyi vaxt göstərilib. Məqalədə deyilir ki, Novruz bayramı yazın gəlməsi ilə bağlı olaraq keçirilir. Novruz bayramı təkcə Azərbaycanda deyil, İranda, Əfqanıstanda, Orta Asiya respublikalarında, Türkiyədə də qeyd edilir. Bu bayramın əslində İslam dini ilə bağlılığı yoxdur. Novruz təbiətin bayramıdır. Ancaq sonrakı mərhələlərdə dinin də bu bayrama təsiri olub. Jurnalda çap olunmuş məqalədə daha sonra Novruz bayramının simvolları və adət-ənənələri haqqında məlumat verilib. Təbiidir ki, Novruz bayramının ən gözəl simvolu səmənidir. Səməni yeni həyatın, ümidin, arzuların, dirçəlişin, yaşamaq sevgisinin simvoludur. Novruz bayramında azərbaycanlılar süfrələrinə müxtəlif yeməklər qoyurlar, adamlar yeni paltarlar geyinirlər, evlər təmizlənir, ağaclar əhənglənir, qohumlar bir-birilərinə qonaq gedirlər. Kasıb, yoxsul insanlar sevindirilir. Ölmüş insanların qəbri ziyarət olunur. Uşaqlar Novruzu çox sevirlər.

Bu məqalədə diqqəti çəkən cəhətlərdən biri də odur ki, istər Cənubi Azərbaycanda, istərsə də Güney Azərbaycanda Novruz adətlərinin oxşar olduğu bildirilir. Novruz bayramının Azərbaycan türklərinin dünyagörüşü ilə, tarixi, adət-ənənələri ilə sıx bağlı olduğu göstərilir.

«Azerbaijan İnternational» jurnalında Azərbaycan folklorunun geniş yayılmış nümunələrindən olan atalar sözlərinin ingilis dilinə tərcüməsinə də yer ayrılıb. Toplanmış atalar sözləri ilə bağlı qısa məlumat verilib, atalar sözlərinin Azərbaycan xalqının milli mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olduğu göstərilib, atalar sözlərində xalqın ifadə etdiyi hikmətli mənalar, həyat hadisələrinə fəlsəfi münasibət açıqlanıb, atalar sözlərində öz əksini tapmış həyat ölçüləri göstərilib. Jurnalda Azərbaycan atalar sözləri ingilis dilinə tərcümə edildikdən sonra qruplaşdırılıb, «gözəllik», «iş», «uşaq», «əməkdaşlıq», «cəsarət»,«tənqid», «ailə», «dostluq», «səxavət», «hörmət», «yaxşılıq», «xoş xəbər», «xəsislik», «sağlamlıq», «kömək», «ümid», «qonaqpərvərlik», «təşəbbüs», «elm», «təvazökarlıq», «pul», «fəxr», «problemlər», «özünəinam», «cəmiyyət», «ənənə», «deyilən söz» və s. başlıqlarla təqdim olunub.

Vəfa İbrahimova

filologiya üzrə frəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 8 sentyabr.- S.14