Səni yaz qatarı apardı tezdən...

Nəbi Xəzri şeirlərinin hər misrası musiqi kimi lirik səslənir

Nəbi Xəzri XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli söz ustası, həm lirik, həm epik, həm də dramatik janrda mükəmməl əsərlər yaradan ustad sənətkarıdır. Onun şeirləri klassik və müasir poeziyanın ən yaxşı cəhətlərindən bəhrələnən, kökə bağlı məzmunlu bir poeziyadır.

Sözün keşiyində duran, hər şeydən əvvəl, lirik bir şair olan, əsərlərinin mövzusu ana, vətən, sevgi, dəniz, təbiət, torpaq, torpağın sahibi insanlardır. Onun tək bir məhəbbət lirikasını ələ alıb incələsək, bu lirikanın əzəmətini görmək çətin olmaz.

Keçir xəyallarım,

Sənin izinlə,

Sən Ayla,

Günəşlə,

Tən görünürsən.

Dünyaya baxıram sənin gözünlə,

Yenə gözlərimə sən görünürsən.

İnsanı özünü dərk etməyə qaytaran, yaşanılaraq yazılan bu şeir gözəl poeziya nümunəsidir. Eləcə də:

Haçan bir saatlıq görüş istəsəm,

Sən bütün ömrümü ərməğan istə.

Və ya:

Hicran elə bildi ayırdı bizi,

Bir idin min olub qəlbimdə qaldın

– misralarında da dərinliyi və səmimiliyi ilə insanı düşündürən sevgi dolu bir dünya, bu dünyanı dolduran poetik bir tutum var. Sevənlərin vüsalı gözləyən həsrətini, sevincini ifadə edən poetik tutum…

Türk şairi Yavuz Bülənd Bakilərdən eşitdiyim bir cümlə belə idi: “Bugünkü nəsil eşqin nə olduğunu bilmir. Eşqi son olaraq bizim nəsil yaşadı. Bu nəsil həm də Nəbi Xəzridir, Bəxtiyar Vahabzadədir, Nəriman Həsənzadədir. N.Xəzri şeirlərinin hər misrası musiqi kimi lirik səsləndiyi üçün şeirlərinə dillər əzbəri olan neçə-neçə mahnı yazılıb. “Mavidir”, “Dərələr”, “Qonşuda qız sevənin”, “Sən getdin”, “Nar-nar”, “Ağ çiçək”, “Qız qalası”, “Aslanın mahnısı” və s. Təsadüfi deyil ki, bu mahnıların çoxu XX əsrin ilahi səsə malik müğənnilərindən Şövkət xanım Ələkbərovanın ifasında səslənib.

Şeir mənim üçün bir kainatdır,

Onun ulduzları, günəşləri var.

Şair mənim üçün sirli həyatdır,

Onun öz sevinci, öz kədəri var

– deyən Nəbi Xəzri üçün şeir bir kainatdır. Bu kainatda yaranan şeirlər oxucu ilə tez dialoq qura bilir. Onunla söhbət edə bilir. Nəbi Xəzri şeirlərinin mövzuları, üslubu, dili, ləhcəsindən irəli gələn bədii tutum bu şeirlərin oxucu ilə tez dil tapmasına imkan verir:

Səni yaz

qatarı,

Apardı tezdən.

Elə bil dünyanı,

Qarlı qış aldı.

Heç yana getmədin,

Sən yer üzündən,

Bəs niyə,

yer üzü

birdən boşaldı.

Hicran elə bildi,

Ayırdı bizi.

Sanki üfüqlərə,

Uçan xəyaldı.

Hicran elə bildi,

Ayırdı bizi,

Bir idin,

Min olub qəlbimdə qaldın.

Nəbi Xəzri XX əsr Azərbaycan poeziyasında yalnız lirik şeirləri ilə deyil, poema, dram əsərləri ilə də şərəfli bir yer tutub. “Peyğəmbər”, “İki Xəzər”, “Sumqayıt səhifələri”, “Əfsanəli yuxular”, “Günəşin bacısı”, “Ana”, “Şəhidlər və şahidlər”, “Bacı”, “İnam”, “Mənim babam baxan dağlar”, “Dağlar dağımdır mənim”, “Təmiz ürək”, “Kiçik təpə”, “Xatirələr” kimi poemaların, “Sən yanmasan”, “Əks-səda”, “Mirzə Şəfi”, “Torpağa sancılan qılınc” kimi dram əsərlərinin onun yaradıcılığında müstəsna yeri var.

Nəbi Xəzri mənzum dram və poemalarında folklorun mövzu və motivlərindən faydalanaraq folklorla poeziyanın yaradıcılıq əlaqəsini ifadə edən poetik nümunələr ərsəyə gətirib. “Dədə Qorqud” motivləri əsasında yazdığı “Torpağa sancılan qılınc” mənzum dramı və “Əfsanəli yuxular” poeması XX əsrin son rübündə yazılmış Azərbaycan şeirinin özünəməxsus poetik nümunələridir. Romantik qəhrəmanlıq üslubunda yazılıb, şairin daxili tələbatdan yaranmış “Torpağa sancılan qılınc” mənzum dramı qədim “Dədə Qorqud” eposunun bədii tükənməzliyi, zamanların bədii sorğusuna cavab vermək qüdrətinin təzahürü olması baxımından igidliyin, dəyanətin, mərdliyin bədii inikasıdır. Xeyirin və sülhün qələbəsi ilə başa çatan əsərdə Nəbi Xəzri folklordan gələn süjeti, obraz və xarakterləri yeni ideya və fəlsəfi fikirlərlə daha da zənginləşdirib.

Dədə Qorqud ruhunun, Dədə Qorqud mənəviyyatının ölməzliyi ideyası ilə tamamlanan “Torpağa sancılan qılınc” pyesi dastanla fərdi yazıçı üslubunun qaynayıb-qovuşmasından meydana gəlib.

“Dədə Qorqud” motivlərinə olan böyük marağını N.Xəzri bir məqaləsində belə izah edir: “Dədə Qorqud” xalqın bütün gözəl sifətlərini – igidliyi, sədaqəti, dəyanəti bizə əziz bir miras qoyub dünyadan gedib. Yox, getməyib, dünyada bizim nəsillərlə əbədi qalıb. “Dədə Qorqud” dastanı qədim azərbaycanlıların mənəvi gözəllik salnaməsidir. İgidlik, mərdlik məhəbbət və qəhrəmanlıq abidəsidir”.

N.Xəzrinin “Dədə Qorqud” motivləri əsasında yazdığı “Əfsanəli yuxular” poemasının əsas mövzularından biri ana mövzusudur. Poemaya yazdığı ön sözdə şair öz yaradıcılıq məqsədini belə izah edir: “…XX əsrin sonunda qürurla yaşayıb ömrünü başa vurmuş anamın mənəvi bacıları kimlər olub? Xəyalım uzaq əsrlərə getdi. Xatirimə Burla Xatun gəldi. Nüşabə göz önümdən keçdi. Məhsətini düşündüm. Həcərin qəhrəmanlığını xatırladım. Mənə elə gəldi ki, anam öz bacılarının saf analıq duyğularını, qadın müdrikliyini, qadın şairliyini və qadın mərdliyini özündə cəmləşdirmiş və mənim əsrimə qədər gətirib çatdırıb”.

“Əfsanəli yuxular” 6 yuxu şəklində yazılıb. İstər birinci yuxu (“Yuxuda bir talan gördüm), istər ikinci yuxu (“Yuxuda bir ana gördüm), istər üçüncü yuxu (“Yuxuda bir çoban gördüm”), istər dördüncü yuxu (“Yuxuda bir oğul gördüm”), istər beşinci yuxu (“Yuxuda bir yuxu gördüm”), istərsə də altıncı yuxu (“Yuxuda bir səhər gördüm”) “Dədə Qorqud” boylarından qopub gələn mövzuların poetik şərhidir.

N.Xəzri “Əfsanəli yuxular” poemasında “Dədə Qorqud” boylarının hadisə və motivlərini bədii şəkildə işlədiyi kimi dastanın poetik obrazlığına və xüsusiyyətlərinə də sadiq qalıb. Bu yaxınlıq poemanın metoforik ifadə tərzində, obrazların mifoloji təfsirində, qəhrəmanlarının mifik planda təcəssümündə, vəzn və obraz strukturunun mənalı ifadələrində, eləcə də şeirin estetik strukturunda özünü hiss etdirib. Nəbi Xəzri “Dədə Qorqud” dastanı mənəvi gözəllik salnaməsidir” məqaləsində yazırdı: “Mən Dədə Qorqud motivləri əsasında “Əfsanəli yuxular” poemasını yazarkən dastanın mənalı ifadələrindəki bir cəhət diqqətimi cəlb etdi. O da qoşa sözlərdir:

“Qara-qara qayalar”.

“Söyləşdilər fısıl-fısıl”.

“Soyuq-soyuq sular”.

“Yüksək-yüksək dağlar”.

Dastanın məğzi ilə bu keyfiyyətləri mən qoruyub saxlamaq istədim:

Yola düşdüm,

Düzə çıxdım.

Duman-duman,

Dağa çıxdım.

Sonra endim,

Zaman-zaman,

Arana mən.

Çəmən-çəmən,

Çiçək yığdım.

Dərman-dərman,

Çiçək qoydum,

Yarama mən.

Çiçəklərim ətir-ətir.

“Dədə Qorqud” motivləri dərin və ümumbəşəri motivlərdir. Nəbi Xəzri bu motivləri hadisə, epik və dramatik süjet vasitəsilə inkişaf etdirib, bu motivlər konteksində xalqın qəhrəmanlıq keçmişini, humanizm ənənələrini yaşarı ənənələr kimi qiymətləndirib. Şairin yaradıcılığında qədim eposun ideya-poetik şərhinin müasirlik mənası və əhəmiyyəti də bundadır.

Folklorun bitib-tükənməyən xəzinə olduğu bir aksiomdur. Bu xəzinədən hər yazıçının bəhrələnməyi yazıçıya məxsus fərdi yaradıcılıq üslubudur. Tək bir misra, tək bir kəlmə ilə yazıçının folklor xəzinəsinə müraciətinin məqsədini müəyyənləşdirmək mümkündür. Bu cəhət xalq şairi N.Xəzrinin də əsərlərində görünən tərəfdir. Böyük Mirzə Ələkbər Sabirə həsr etdiyi “Dağlar dağımdır mənim” poemasında:

Dağlar dağımdır mənim,

Qəm ortağımdır mənim,

Dindirmə qan ağlaram,

Yaman çağımdır mənim

– məşhur bayatıdakı bir misranı əsərinə ad seçməklə Sabir şeirinin vətəndaşlıq yanğısının, vətəndaşlıq yükünün ağırlığını ifadə etmək üçün çox mühüm üslubdan faydalanıb. Poemada məşhur bayatının zahiri əlamətlərindən başqa ondakı daxili keyfiyyətilərlə folklor təfəkkürünün müəyyən cizgilərini əks etdirərək poemasına yeni, orijinal bir ad seçib.

Klassik və müasir poeziyanın, milli folklorumuzun ən yaxşı məziyyətlərindən bəhrələnən Nəbi Xəzri poeziyası kökə, milli düşüncələrə, ənənəyə, Vətən torpağına bağlı bir poeziyadır.

Hər yerdə, həmişə sənsən gümanım,

Canım, gözüm mənim,

Azərbaycanım!

– deyən şair Vətən torpağına, onun hər zərrəsinə, bütün gözəlliklərinə varlığı ilə bağlılığını ifadə edərək özünü Vətən torpağının bir zərrəsi hesab edir.

Maarifə Hacıyeva,

professor

Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 24 sentyabr.- S.14.