Vətən uğrunda canından keçən
ölməz!
1950-1980-ci illər Güney Azərbaycan şairlərinin
yaradıcılığında ümid mövzusu bilavasitə
yer alıb və bu sənətkarların arasında eləsini
tapmaq mümkün deyil ki, o əsərlərini ümid
işığı ilə mənzərələməsin. Ustad Şəhriyardan,
Səhənddən, Savalandan, Sönməzdən tutmuş
1970-ci illərdə yaradıcılığa başlayan gənc
şairlərə qədər hamı ümid
anlayışının insana yalnız xeyir gətirdiyini
vurğulayır.
Abbas Bariz “Bəzi ağlı gözündə olan
qızların dilindən” şei¬rində də cahil
insanların avam adamların beyninə yeritdikləri pis vərdişlərdən
və onların həmin adamların gələcək həyatını
hansı uçurumlara sürükləyə biləcəyindən
söhbət açır. Söz yox ki, dahi
Sabirin “Oğlumuz ay Xansənəm bir yekə pəlvan
imiş” şeiri hər kəsə tanışdır. Qəflət
yuxusunda yatan cahil valideynlərin oğlan övladları
günahsız, fəqir, zəif adamları əzib-tökərkən
mane ol¬maq əvəzinə ləzzət almasından, elm oxumaq
əvəzinə xoşagəlməz işlərlə məşğul
olmasından zövq almasını tənqid edən şair
eyni zamanda bu cür axmaq vərdişlərin bir sıra
insanların şüurunda, düşüncəsində yer
almasını da gözəl bir şəkildə təsvir
edib. Abbas Bariz də “Bəzi ağlı gözündə olan
qızların dilindən” şeirində isə indiki zamanda
ağlı gözündə olan qızların məhz;
“oğlan gərək qadın yosunlu, laləsifət olsun ki, mən
ona ərə gedim”,- düşünən
qızları tənqid edir və bu cür vərdişlərin
də xalqın həyatına soxulmasını, nə qədər
ağır olsa da kövrək, eyni zamanda poetik lövhələrlə
etiraf etməyə məcbur olur:
Anacan, qoy
məni öz sevdiyim oğlana gedim,
Döndərən bağrımı bir laləsifət
qana gedim.
Neçə
ildir o, mənim bağrımı büryan eləyib,
Gecə-gündüz
işimi naləvü əfğan eləyib,
Ay
inamsız, görürsən eşqi nə divan eləyib?
Az
qalır mən də düşüm kühü-biyabana gedim,
Anacan, qoy məni öz sevdiyim oğlana gedim.
Getmərəm
özgəyə, çəksəz də əgər darə
məni,
Özgənin haqqı nədir eyləyə avarə məni?
Ya kəsin
başımı, yainki verin yarə məni,
Ya qoyun
baş götürüm bir yerə, bir yana
gedim,
Anacan, qoy məni öz sevdiyim oğlana gedim.
Ucaboy bir
cavan oğlandı məni dərdə salan,
Gəzəsən
dünyanı olmaz elə bir duzlu cavan,
Bənzəyir
qılmana, insan demək olmaz, anacan,
Sən də
görsən, deyəcəksən ki, o qılmana gedim,
Anacan, qoy məni sevdiyim oğlana gedim.
Sən mənim
sevgilimi kefli olanda görəsən,
Keflənib
sübhə kimi çöldə qalanda görəsən,
Mən
görən halda, əyər o zamanda görəsən,
Sözün
olmaz, desəm ol sərvi-xuramana gedim,
Anacan, qoy məni sevdiyim oğlana gedim.
Abbas Bariz bu şeirdə ağlı gö¬zündə
olan qızlara bu müstəvidən yanaşıb, onları
satira atəşinə tutub. Bir qisim insanların hələ
indinin özündə də kor-koranə inandıqları bir
sıra mövhumi vərdişləri; yuxarıda qeyd
olunduğu kimi caduya, pitiyə inanmaq, falçıya,
ekstrasensin yanına getmək, bir yerə gedərkən
qarşısına qara pişik çıxarkən geriyə
qayıtmaq və yaxud “filan adamın ayağı
ağırdır, mənə düşmür”, - deyə
başına gələn nəsə xoşagəlməz əhvalatın
səbəbini onunla bağla¬maq, 13 rəqəmini nəhs hesab
eləmək, bazar ertəsinə ağır bir gün kimi
baxmaq, bir yeri ağrıyanda və yaxud işi düz gətirməyəndə
“mənim üçün əməl eləyiblər”,- fikirləşmək,
birinin başına bir xoşagəlməz hadisə gələrsə,
“filan günahı ucbatından oldu”,- demək və ilaxır
mövhumi vərdişləri çıxmaq şərtilə
xalq adət-ənənələrimiz bəlkə də
başqa xalqların adət-ənənələrini yüksək
mənəviyyat göstəricilərinə görə
kölgədə qoya bilər. Məsələn: Azərbaycan
xalqında olan qonaqpərvərlik başqa heç bir xalqda
yoxdur. Azərbaycanın bir çox bölgələrində,
o cümlədən Güney Azərbaycanın hər guşəsində
bir evə qonaq gələrkən bütün kənd onun
pişvazına çıxır və onlarca ailə
başçısı “Bu gecə də qonağı mən
evimdə müsafir eləməliyəm”-deyir.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, qonaqpərvərlik
Güney Azər¬baycanda daha parlaq bir adətdir və
şübhəsiz ki, güneyli şairlər, o cümlədən
1950-1980-ci illərdə yazıb-yaradan şairlər xalqın
mənəviyyatının ən billur göstərici olan
qonaqpərvərliyi əsərlərin¬də yeri gəldikcə
tərənnüm ediblər. Xalqın adət-ənənələrinə,
təbiətinə, xarakterinə, düşüncə tərzinə,
milli-mənəvi dəyərlərinə dərindən bələd
olan dahi şair Şəhriyar şübhəsiz ki, bu nəcib
adətə biganə qala bilməzdi.
Şəhriyarşünas
alim Esmira Fuad “Söz sərrafı Şəhriyar”
kita¬bının “Şəhriyar poeziyasında xalq həyatı”
bölməsində yazır: “Şair öz kəndinin
timsalında göstərir ki, Xoşginablıların bir
günü də qonaqsız keçmir. Burda hər
kəsin süfrəsi qonağın üzünə
açıq¬dır. Heç bir əyər-əskiyi
qonağa sezdirməyən ev sahibləri
qapısını açan hər kəsə bacardıqca
öz hörmət və diqqətini göstərər.
Atasının da bu nəcib xüsusiyyəti
daşıdığını “Heydərbaba”dakı bir beytdə
məharətlə ifadə edib:
Mənim
atam süfrəli bir kişiydi,
El əlindən tutmaq onun işiydi.
Şəhriyar,
Lomidzenin də dediyi kimi eldə, obada hər ev
sahibinin – “özünəməxsus tərzdə”, öz ənənə
və vərdişlərinə, milli mərasimlərinə
uyğun büruzə verdiyi bu nəcib keyfiyyətlə
öyünür:
Xoşginab
seyyidinin ömrü qonaqsız keçməz,
Qonağın burda gərək qarnı yeməkdən dəlinə.
Xalq adət-ənənələrinin içində
özünə toxunulmaz məqam tutmuş adətlərdən
biri də ağsaqqala, ağbirçəyə, böyüyə
hörmətdir. Xalqımız daima ağsaqqala, ağbirçəyə,
yaşlı adama ölçüyəgəlməz bir
ehtiramla yanaşıb, böyük görərkən ayağa
durub, böyük sözünü qanun hesab edib, böyük
sözündən çıxanı, böyüyə qulaq
asmayanı səfeh hesab edib. Təsadüfi deyil ki, bu barədə
kifayət qədər atalar sözləri, zərb misallar, el məsəlləri
var. “Böyüksüz yer məzardır”, “Böyüyün
sözünə qulaq asmayan ulaya-ulaya qalar” və sair kimi məsəllər
xalqımızın böyüyə olan intəhaqsız rəğbətini
bəyan edir. Eldə-obada əgər bir
qızı, ona elçi düşən oğlana vermirlərmişsə,
daha doğrusu, qızın atası elçilərə rədd
cavabı verirmişsə, el ağsaqqalının bircə kəlmə
sözüylə bu nigaha razılaşırmış. Xalqımız ağbirçəklərə də
ağsaqallar qədər hüsnü-rəğbət göstərib,
bəzi hallarda ağbirçəyə ağsaqallardan da
artıq, ölçüyəgəlməz bir şəkildə
itaət göstəriblər.
“Xalqımızın həyatından bəhs edən bir
çox əsərlərdən görün¬düyü kimi,
Azərbaycan türkünün evində həmişə
böyüyün, ağ¬saqqalın sözü qanun olub,
süfrənin ən mötəbər yeri onun
üçün ayrılıb. Ağsaqqal,
ağbirçək - kəndin yolgöstərəni əziz
tu¬tulub, elin başçısı sayılıb, yığıncaq
və məclisləri idarə edib. Şəhriyar bu qəbil
insanlardan olan ata-anasına, Səid Fəxriyyəyə, Həsən
Təqvimiyə, Nənəqıza (əmisi qızı) ithafən
yazdığı əsərlərdə bu xüsusiyyətlərə
toxunur: “Bizi başsız qoyub getdin deyirlər yaru
yoldaşlar”.
Nənəqız
əmqızını nəsil karvanına yol göstərən
hesab edən şair, bu abirçək qadının öz
söy¬kökünə mənsub
gendaşıyıcıları üçün nə dərəcə
əziz, önəmli olduğuna diqqəti cəlb edir:
O bizim
karvana dan ulduzu hökmündə imiş,
O da
batdı ki, dayanma, daha karvan köçdü.
Şəhriyarşünas alim Esmira xanım Fuadın
“Söz sərrafı” əsə¬rində təhlil edib
göstərdiyi kimi xalqın elə bir adət-ənənəsi,
elə bir milli dəyəri, elə bir mənəviyyat
göstəricisi yoxdur ki, ustad Şəhriyar ona toxunmasın.
Azərbaycan xalqı, qeyd olunduğu kimi milli dəyərlərə
olduqca bağlı bir xalqdır. Milli dəyərlər
də deyildiyi kimi, xalqın genetik yaddaşına həkk
olunmuş, eyni zamanda xalq adət-ənənələrinə
hopmuş keyfiyyətlərdir. Böyüyə
hörmət, kiçiyə qayğı, qonşunun qeydinə
qalmaq, yüksək dərəcədə qonaqpərvərlik,
qeyrət, yetim başına sığal çəkmək,
ehtiyacı olana yardım göstər¬mək, dosta olan sədaqət,
eyni zamanda vətənpərvərlik, torpaq, yurd sevgisi.
Genində həqiqətən azərbaycanlı qanı axan hər
bir kəsdə torpaq, yurd sevgisi o qədər
güclüdür ki, o əgər doğulduğu
torpağı məcburiyyət qarşısında qalaraq tərk
etməyibsə, yəni öz torpağına
qayıtmağı mümkünsə, hökmən ölərkən
həmin torpaqda ölmək istəyir, vəsiyyət edir ki,
onu mütləq doğulduğu, boya-başa
çatdığı torpaqda basdırsınlar. Təsadüfi
deyil ki, istər Quzey, istərsə də Güney Azərbaycan
şairlərinin yaradıcılığından ilk növbədə
ümumi vətən, sonra torpaq, yurd sevgisi olduqca mühüm
yer tutur:
Ömrün
günü bir güldü ki, axır solacaqdır,
Ancaq əməlin bəhrəsi daim qalacaqdır.
Ayrılma
elindən, könül, ayrılma bir an da,
Elsiz yaşanmaz bil ki, şərafətli cahanda.
Hər kim ki, ürəkdən vətəni sevdi əzəldən,
Bir nəğməyə çevrildi adı, düşmədi
dildən.
Məsləksiz olan kimsə vətənçün də
düşünməz.
Şur olmazsa, bülbül o çəmənçün
də düşünməz.
Sən söyləmə sərdarı ölüm
gücdü, apardı.
Qüdrətli igid qollarını güclə
qopardı.
Yox, indi vətən
torpağının gül-çiçəyindən,
Hər lalənin həsrət dolu yanmış ürəyindən.
Qeyrətli
mücahid qanının ətri saçır bax,
Qoynunda əziz saxlayır öz oğlunu torpaq.
Ölməz!
Vətən uğrunda canından keçən ölməz!
Azadlıq
üçün bil ki, qanından keçən ölməz!
Çarpış
el üçün, qoy sənə qansız deməsinlər,
Atma vətəni, qoy sənə cansız deməsinlər.
Sərdar
döşünü xalqı üçün eylədi səngər,
Odlar elinə arxalanıb oldu müzəffər.
Karvan kimi
aylar dolanıb, getsə də illər,
Könlündə yaşatdı yenə də Sərdarı
ellər.
Ölməz!
Vətən uğrunda canından keçən olməz!
Azadlıq
üçün bil ki, qanından keçən ölməz!
İsmayıl Cəfərpurun bu şeiri vətən həsrəti,
torpaq sevgisi ilə boyanıb. Şair burda “Sərdar”
deyərkən, Sərdari-milli Səttar¬xanı nəzərdə
tutur və vətəni, torpağı sevməkdə öz
oxucusunu ona oxşamağa çağırır. Yəni vətənpərvər insan hər an Səttarxan
kimi vətən, torpaq, xalq yolunda ölməyə,
asılmağa, kəsilməyə hazır olmalıdır.
Adət-ənənələrinə xor baxan
insanlardan şübhəsiz ki, hansısa milli dəyər və
yaxud vətən, tor¬paq sevgisi gözləmək olmaz. İsmayıl Cəfərpur haqlı olaraq vətən
uğrunda canından, azadlıq yolunda qanından keçənləri
ölməzliyə, əbədiyyətə qovuşdurur.
Məhz buna görə də xalq adət-ənənələ¬rindən
söhbət açarkən hökmən vətən, torpaq,
yurd sevgisindən, azadlıq uğrunda mübarizədən
danışmaq lazımdır. 1950-1980-ci
illərdə yazıb yaradan güneyli şairlərdə isə
bu məziyyətlər daha qabarıqdır, onlar sanki öz sələflərindən
daha çox, daha iddialı şəkildə azadlığa,
milli istiqlala doğru can atırlar və bu onların
yaradıcılığında necə deyərlər, hər
addımbaşı özünü göstərir.
Vüqar Əhməd
professor
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 31 yanvar.- S.14.