Can sağ ikən yurd verməniz düşmana…

II yazı

İlkini XVII yüzildə Aşıq Ömərin yazdığı “Şairnamə”də türkü və qoşmaları ilə bilinən bir çox xalq ozanları xatırlanır, onların “nam-ü nişanı” göstərilir. XVII yüzillikdə Aşıq Ömərdə gördüyümüz “Şairnamə” yazma ənənələri sonrakı əsrlərdə də davam edib. Fəryadi, Həsrəti, Qul Qazi, Səfil Səlimin “Şairnamə”ləri türk mədəniyyətində izi olan Anadolu aşıqları haqqında məlumat verir. Bunun nümunəsini aşağıdakı “Şairnamə”də görmək olar. Bu “Şairnamə”də türk ədəbiyyatında xidməti olan bir çox şairlərin adı çəkilir, onların türk mədəniyyətinə xidməti xatırlanır:

Mən aşiqəm, – deyə аh etmə könül,

Dağlarda duman var sən, olacaqsın.

Çağlar Hak dilincə Haqqa çağırır,

Şad Murat Umman var sən olacaqsın.

Yazıcoğlu yanmış evrak əlində

Məcnun Hakka yetmiş Leyla dilində.

Fərhad canı vermiş Şirin yolunda,

Füzuli sultan var sən olacaqsın.

Eşq ilə kül olmuş yanmış Niyazi,

Əşrəfoğlu gəzmiş Şamı, Şirazı.

Yunus mələklərdən olmuşdu razı,

Bekâyı bulan var sən olacaqsın.

Arınmış Kuddusi həp mâsivâdan,

Əmrah köçün çəkmiş darı fənаdan.

Mansuri kəndini asmuş səmаdan,

Canına qıyan var sən olacaqsın.

Âşıq Ömər gəlmiş çox yazmış ebyât,

Kâmili dünyada almamış murat.

Nizamoğlu, Dərtli çok qılmış fəryad,

Bekâyı, bulan var sən olacaqsın.

Aşık Qərib sazın asmış duvara,

Kərəm yana-yana dönmüş fənərə.

Kusuri’nin gözü bənzər pınara,

Ənəl Hak deyən var sən olacaqsın.

Mən аşiqəm, deyü çox qılma zârı,

Otur bir köşəyə edib qərarı.

Nə sultanlar gəlmiş Adəmdən bəri,

Fəryad i figan var sən olacaqsın.

Bəxşi âşık vardır sürər savurur,

Mahbûdi aşkından dağı devirir.

Altmış beş yaşında çalır çağırır,

Məsləki suzan var sən olacaqsın.

Mən deyiləm Hak söylədir dilimi,

Badə içdim kimsə bilməz halımı.

Bu yalan dünyadan çəkdim əlimi,

Məftuni nihan var sən olacaqsın.

Bilirsənmi аşıqlığın sirrini,

Cümləsi bu yolda vermiş sərini.

Daha öldürmədim nəfsin birini,

Ruhsati külhan var sən olacaqsın.

Tarix türk mədəniyyətinin təməlidir. Anadolu aşıqlarının şeirlərində türk tarixini əks etdirən poetik nümunələri mövcuddur. Bu örnəklər Türk dünyası tarixini yazan tarixçilərə də bir ipucu verir. Məlumdur ki, Səlcuq dövləti 1243-də Kösedağ döyüşündə monqollara məğlub olmuş, tənəzzül etməyə başlamış, nəticədə tamam süqut etmişdi. Bir tərəfdən monqol istilası və zülümlər, digər tərəfdən dərəbəylik, məzhəb-təriqət davaları Anadoluda tam bir kəşməkeşli vəziyyət yaratmışdı. Yunus Əmrə bu tarixin, coğrafiyanın, siyasi və sosial həyatın, tatar-monqol istilasının Anadolu insanlarına çəkdirdiyi ağrını şeirlərində belə ifadə edib:

Canımı əsir eylədin nə der mənə yağı tatar

Ol dodaqda bitər inan iman bitsə bidət güman

Dün gün isim budur həmən nəfsimə bir tatar oldun.

1645-ci ildə başlayan Girit döyüşündə Osmanlı ordusu Girit adasını fəth etdiyi halda Kandiyə qalası (1647-1669-a qədər) 22 il davam gətirmiş, çətin döyüşlərdən sonra təslim olmuşdu. Son zəfər Fazil Əhməd Paşaya qismət olmuşdu. Girit müharibəsilə əlaqədar aşıqların bir neçə şeiri var. Araşdırmaçılar “Girit türküsü” şeirinin adanın mühasirəsindən 53 gün sonra Rumeli bəylərbəyi Kiçik Hasan Paşa tərəfindən Hanya qalasının alınması (1643) münasibətilə deyildiyi, bunun bir zəfər türküsü olduğunu yazırlar.

Şeir belədir:

Girit dəftərləri irsal olundu

Hak-I izzətinlə bil, padişahım.

Cümlə düşmənlərin bağrı dəlindi,

Sən gül kimi açıl, gül, padişahım.

Top-tüfəng səsindən inlədi dağlar,

Yanar atəşlərdən açılır bağlar

Venedik kıralı ah edib ağlar,

Axar gözlərindən sel, padişahım.

Qazilər qılıcın alır qəsdinə

Cümləsin muradı küffar üstünə

Əlli beş gündə Girit üstünə

Sər verip sər aldı qul, padişahım.

Garib Aşık bunu böylə der idi

Qalmayıb düşmənin bağrı əridi

Min əlli beşində aldı Giridi

Qayət mübarəkdir hal, padişahım.

Döyüşlərin aşıq şeirlərinə və türkülərə əks olunmasının ilk nümunələri XVI əsrdə Bakşının Sultan Səlimin 1516-17-ci illərdə Misir yürüşü haqqında yazdığı dastanda, XVII əsrdə Kayıkçı Qul Mustafada “Gənç Osman” dastanında görüldüyü kimi XVII əsrdə Aşıq Gövhəridə də görmək olur. Onun 1669-cu ildə Türk-Avstriya müharibəsi ilə əlaqədar söylədiyi şeirlər buna misal ola bilər. Aşıq Ravzi (XVIII əsr) 1711 və ya 1713-cü ildə ruslarla aparılan bir savaşa dair söylədiyi şeir belədir:

Yenə baş qaldırdı Moskva kralı

Qaçma, kafir, sənə meydanımız var.

Səninlə eyləriz cəngi-cidali

Bu yolda öləcək qurbanımız var.

Açılıb al yaşıl bayraq düzüldü,

Hər diyardan sərdən keçdi, yazıldı.

Boşandı aç qurdlar, bəndi çözüldü

Ağzını açmışlar arslanımız var.

Boşnak Arnavut heç gəlməz hesaba

Tatar Han əsgəri dönmüş qəssaba

Yakarlar ölkəni olur xaraba

Oxlar atar bunca kamanımız var.

Yeddi kral qalxsa, pozulur irzi

İslama yardımcı Mevlanın fevzi

Səfərdir şühəda mənzili Ravzi

Bu yola sər fəda imanımız var.

Kabasakal Mehmet (XVIII əsr) 1737-ci ildə Niş qalasının Ahmet Paşa tərəfindən geri alınması üzərinə söylədiyi dastanda da türkün qəhrəmanlığı qələmə alınıb, Ahmet Paşanın sücaəti öyülüb:

Niş kimi qalanın fəthini qıldın,

Qoymadın küffardan intiqam aldın.

Aləmdə qazilik şöhrətin buldun,

Kullar intikamın alır, əfəndim.

Aşıq Şenliyin “93 koçaklaması”: 24 aprel 1877-ci ildə rusların Kenarbelden, Ardahan və Arpaçayı keçərək Qars üzərinə gəldiyini eşidən Aşıq Şenlik bu şeiri söyləyib. Burada 93 könüllü əsgərin qəhrəmanlığı ifadə olunub.

Əhli-İslam olan eşitsin, bilsin,

Can sağ ikən yurd verməniz düşmana.

İstərsə Uruset nə ki var gəlsin,

Can sağ ikən yurt verməniz düşmana.

Qurşanın qılıncı giyinin donu,

Qavğa buludları sardı dört yanı.

Doğdu qoç iğidin şan almak günü,

Can sağ ikən yurd verməniz düşmana.

Əsgər olan bölük-bölük bölünür.

Sandınızmı Kars qalası alınır,

Boz atlar üstündə qılıç çalınır

Can sağ ikən yurd verməniz düşmana.

Ben esverdir bilin Urusun əsli,

Orman yabanisi, balıqçı nəsli.

Hınzır sürüsünə dalıb qurd misli,

Can sağ ikən yurd verməniz düşmana.

Şenlik, nə durursuz atları minin,

Sıyrı qılınc düşmən üstünə dönün.

Artacakdır şanı bu Al-Osmanın,

Can sağ ikən yurt verməniz düşmana.

Tarix boyu türk aşıqlarının sevə-sevə söylədikləri geyim-kecim şeirləri türk milli kimliyinin bir ifadəsidir. Milli geyimləri ifadə edən bəzək əşyaları, qurşaq, kəmər, ayaq, bilək bəzəkləri, türkün milli etnoqrafiyasıdır. Türk mədəniyyətində geyim-kecim mövzusu aşıq şeirinin əsas qaynaqlarından olub, türk mədəniyyətinin milli ünsürü kimi tərənnüm edilir. Bu ünsür Qaracaoğlanın, Dadaloğlunun dilində belə dilə gətirilir:

Sarı edik geymiş, koncu qısarak,

Gidiyor da birim-birim basarak.

…Meles köynək geymiş, vücudu nazik,

Qollarını sıxmış altın bilərzik.

…Kadifə şalvarlı tül libaslının,

Göyərçin topuklu sarı məstlinin.

Əlləri xınalı qumru səslinin,

Zülüfü gərdana tarayışlının.

Əntari geyinmiş frəngi rəngi,

Yanaqları qırmızı almas irəngi,

Saçları topuqla eyliyor cəngi,

Bir hüma bakışlı on dört yaşlının.

(Qaracaoğlan)

Oturmuş ağ gəlin daşın üstünə,

Daramış zülfünü qaşın üstünə,

Bir salamın gəldi başım üstünə,

Alırım kız səni qoymam ellərə.

(Dadaloğlu)

Türk mədəniyyətini yaşadan miraslardan biri də toy ənənəsidir. Bu ənənənin canlı daşıyıcılarından da biri türk aşıqlarıdır. Toya dəvət ediləcək aşığın məclislərdə nələr söyləyəcəyi türk mədəniyyətinin əhəmiyyətli ifadələridir. Aşıq qarşılaşmaları, onların söylədikləri qəhrəmanlıq, həcv xarakterli şeirlər, xalq ənənələrini və adətlərini, xalq musiqisini, xalq fəlsəfəsini ifadə edən şeirlər türk mədəniyyətinin mənəvi inciləridir:

Düyündə, bayramda ağır zinətdə

Bütün xınalanır əli qızların.

Halaya düzülür məşhur gözəllər

Gərdandan oynayır qolu qızların.

(Aşık Talib Coşkun)

Göründüyü kimi, türk aşıqlarının türk mədəniyyətində oynadığı rol, onların qan yaddaşındakı düşüncələri, şeirlərinin poetikası ilə səsləşən cəhətlər, o şeirlərdəki mövzu və fikri göz önünə alsaq, türk aşıqlarının musiqidən başlamış sözünə, sazına qədər türk xalq mədəniyyətindəki yeri bir gerçəkdir və bu gerçəklik türk mədəniyyətindəki milli-mənəvi mövcudluğu günümüzə qədər yaşatmaqdadır.

Maarifə Hacıyeva

Professor

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 19 aprel.- S. 14.