Oğuzda yaşayan udilər və yəhudilər

Bu yazıda Oğuzda yaşayan udilərin və yəhudilərin özünəməxsusluğu və onları birləşdirən ortaq dəyərlər haqqında danışılır. Yusif Rzayevin araşdırmasında vurğulanır, hazırda Oğuz rayonunda azərbaycanlılarla yanaşı ləzgilər, udilər, yəhudilər, ruslar, avarlar, məhsəti türkləri, kürdlər, tatarlar, ukraynalılar, gürcülər, talışlar və s. xalq və etnik qrupların nümayəndələri yaşayırlar. Azərbaycanın nadir aborigen etnoslarından biri olan udilər haqında ilk yazılı məlumatları antic yunan müəllifləri Strabon, Herodot, K.Ptolomey, VII əsr Alban (Azərbaycan) tarixçisi Musa Kalankaytuklu və başqaları veriblər. Udilər Qafqaz Albaniyası dövlətinin (e.ə.III əsr-b.e.VIII əsri) 26 tayfasından biri olub. Onlar 313-cü ildə digər alban tayfaları kimi xristianlığı qəbul edib, etnik varlıqlarını bu günədək qoruyub saxlayıb və xristianlıqda qalıblar.

Azərbaycan udilərin tarixi vətənidir. Hazırda onlar toplu halda yalnız Qəbələ rayonundakı Nic qəsəbəsində və Oğuz rayonunun mərkəzi Oğuz şəhərində yaşayırlar. Oğuzda bu etnosun Alban-Udin xristian dini icması fəaliyyət göstərir. Dini ibadətlərini Oğuz şəhərinin şərq tərəfindəki Qeriqets (udi dilində “müqəddəs yer” deməkdir) kilsəsində icra edirlər. Nic udilərindən fərqli olaraq Oğuz udiləri xristianlığın pravoslav məzhəbindədirlər. Danışıq dilləri Qafqaz dilləri ailəsinin Nax-Dağıstan qrupuna aiddir. Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində udi dili tədris olunsa da Oğuz şəhərində onların sayı az olduğundan (100 nəfərə yaxın) udi uşaqları şəhərdəki 1 saylı tam orta məktəbin rus bölməsində təhsil alırlar. Udi folklorundan nümunələri ilk dəfə Vartaşen kənd (indiki Oğuz şəhəri) ziyalısı Mixail Bejanov 1890-cı ildə Tiflis şəhərində çap etdirdiyi “Vartaşen kəndi və onun sakinləri haqqında qısa məlumat” adlı məqaləsində verib. Daha sonra Nic qəsəbə sakini, udi yazarı Jora Keçaari Vartaşen (Oğuz) və Nic udilərindən topladığı nağıl, rəvayət, əfsanə, atalar sözləri, lətifə və s. folklor nümunələrini “Ocaq başında rəqs”, udilərin ənənəvi elçilik, nişan və toy mərasimlərinin təsvirini və şərhini isə “Udilərdə ənənəvi toy mərasimləri” adlı kitablarında çap etdirib. Udi etnosunun bədii təfəkkürünün məhsulu olan bu nümunələrdə udilərin adət-ənənləri, mərasim və ayinləri, arzu, istək və düşüncələri canlı və lakonik şəkildə ifadə edilib. Udi xalqının mənəvi dünyasından soraq verən bu nümunələr öz məzmununa, ifadə tərzinə görə azərbaycanlıların folkloru, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri ilə səsləşir. Məsələn, “Şahzadə və Şahvələd” nağılında deyilir ki, kasıb ata dolandıra bilmədiyinə görə üç qızını meşədə azdırır. Bacılar xilas olub padşahın sarayına gətirilir. Gənc padşah balaca bacı ilə evlənir. Bu bacıdan başından qızıl tökülən bir oğlu, gümüş tokülən bir qızı doğulur. Paxıllığı tutan böyük bacılar mamaçanın əli ilə uşaqları su arxına atıb yerinə it küçükləri qoyurlar. Balaca bacı cəzalandırılır. Dəyirmançı Şahzadə və Şahvələd adlı bu uşaqları xilas edib böyüdür. Lakin tapırğa olduğunu bilən uşaqlar yenidən meşəyə qaçırlar. Uzun mübarizədən sonra həqiqət üzə çıxır. Paxıl və xəyanətkar bacılar at quyruğuna bağlanılmaqla öldürülür. Xeyir şər üzərində qələbə çalır. Udi “Şahzadə və Şahvələd” nağılı Azərbaycan nağıllarından “Üç bacı”, “Qırx Qönçə xanım” nağılları ilə oxşardır, sanki bir kökdən qidalanan budaqlardır, hadisələrin təsviri, sujet eynilik təşkil edir.

“Tubul pəhləvanın sərgüzəştləri” adlı rəvayətdə Tubulun yenilməz gücündən, qoçaqlığından, basılmazlığından danışılır. Tubul təkbaşına iri kötükləri dəzgaha qaldırar, palçığa batmış arabanı dartıb çıxarar, kəl boyunduruğu yoğunluğunda qarağacı kökündən qoparıb burar, güləşdiyi pəhləvanların belini yerə vurardı. Lakin Zal oğlu Rüstəmə bənzəyən bu oğuz oğlu həm də ağıllı, üzüyola və sakit adam idi. Tubul pəhləvanın Sarısu çayının yaxınlığında Şəki xanının pəhləvanı ilə güləşdiyi, onu məğlub etdiyi yer indi də el arasında “pəhləvanlar yurdu” adı ilə tanınır. Tubul pəhləvanın qeyri-adi gücü, pəhləvanlıq məharəti Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq dastanı “Koroğlu”dakı Dəmirçioğlunun, Azərbaycan nağılı “Beçə dərviş nağılı”ndakı Cahangiri xatırladır. Axı eyni coğrafi mühit, eyni tarixi tale hər iki xalqın mənəvi aləmində də oxşar izləri buraxıb.

Udi lətifələrinə Molla Nəsrəddin lətifələrində olduğu kimi yığcamlıq, hazırcavablıq, kəskin, tutarlı cavablar, məzəli, həm də düşündürücü sonluqlar xasdır. Məsələn, rəhmətə getmiş udi ilə vidalaşmağa gələn tay-tuşlarından biri tabutdakı mərhumu görəndə ürəyi gedib yıxılır. Üzünə su çiləyib onu ayıldırlar və soruşurlar ki, vəziyyətin necədir? Yerə yıxılmış udi cavab verir ki, tabutdakına baxanda yaxşıdır”.

Araşdırmadan məlum olur ki, udi lətifələrindəki söz və ifadələr, üslub tərzi, tərbiyəvi təsir imkanları, insanda xoş ovqat yaratmaq meylləri, məkan və məişət təsvirləri Azərbaycan lətifələri ilə üst-üstə düşür. Yalnız bu lətifələrdəki briqadir Kever, kəndbaşı Bulum, sürücü Kəprəş, quyruq Bəhər kimi şəxs adlarından, Komrod (pir), Qaritapaq (qəbiristanlıq), küz (torpaq zolağı), baç (saxsı küpün ağzına qoyulan dəyirmi hamar daş), baldamacı (çörək növü) kimi yer, əşya və s. adlarından bilinir ki, söhbət müdrik udilərdən gedir.

Folklor nümunələrində və bu gün Oğuzda yaşayan udilərin danışıqlarında rast gəldiyimiz güzgü, nağıl, padşah, naxırci, bay-bay, zoğal, dokqaz, fağır və s. sözlər Azərbaycan dilinə aid sözlərdir. Belə sözlər udi dilində çoxdur. Udilər ataya bava, anaya nanay, günəşə beğ, aya xaş, oda arux, çaya çəy və s. deyirlər. Udi dilində və folklorunda arxaikləşmiş Azərbaycan sözləri yaşamaqdadır. Məsələn, “beğ” - Günəş “Avesta”dan gələn od-Günəş-Allah məzmunlu “booq-boq-bay” sözünün fonetik variantıdır ki, avropalılar bu sözlə Allaha “boq” deyirlər”.

Azərbaycanı, o cümlədən Oğuzu özlərinə ikinci vətən seçmiş, uzun illər ərzində bu torpaqda yerli əhali ilə dinc şəraitdə, anlaşma içində yaşayan xalqlardan biri də dağ yəhudiləridir: “Onlar XVII əsrdə Dağıstanın Axtı rayonundan Vartaşenə (indiki Oğuz) gələrək burada məskunlaşıblar. Dağ yəhudiləri (bu adı onlara Qafqazı işğal edən ruslar vermişlər) Oğuz şəhərinin cənub-qərbində yaşayırlar. 1989-cu ildə burada onların sayı 586 nəfər, 1999-cu ildə 179 nəfər idisə, hazırda Oğuz şəhərində 85 nəfər yəhudi yaşayır. SSRİ-nin dağıldığı, Azərbaycanın öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdiyi ilk illərdə (1990-2000) onlar İsrailə və digər yerlərə köçüb gediblər. Oğuz rayonunda dağ yəhudilərinin dini icması fəaliyyət göstərir. Oğuz şəhərində 1849-cu və 1897-ci illərdə tikilib, son illərdə əsaslı təmir edilmiş 2 sinaqoqları var. Bu ibadət evlərində onlar öz dini ayinlərini icra edirlər. Oğuzun dağ yəhudiləri iudaizmin ortadoksal istiqamətinə mənsubdurlar. Dilləri fars dili qrupuna aiddir. Uşaqları Oğuz şəhərindəki tam orta məktəblərdə Azərbaycan dilində təhsil alır. Yəhudilər daha çox kənd təsərrüfatı işləri və ticarətlə məşğul olurlar.

Oğuzun yerli etnosları ilə uzun illər boyu mehriban bir şəraitdə yaşayan dağ yəhudilərinin özlərinə məxsus adət-ənənələri, həyat tərzləri, folkloru, ədəbiyyatı, maddi mədəniyyəti var. Folklor və ədəbiyyatlarında bu özünəməxsusluq azərbaycanlıların folklor və ədəbiyyatı ilə bir bulağın iki gözü kimi qaynayır, durulaşır, şəffaflaşır və eyniləşir. Oğuzlu yəhudi şair İbrahim Dağlının “Həyat təranələri” adlı şeirlər kitabında toplayıb dərc etdirdiyi yəhudi müdrik sözlərində oxuyuruq: Vicdan bütün qanunlardan üstündür, İnsanı qəlbən isindirən vətəndir. Qadın insan cəmiyyətinin incə və zərif məxluqu, kişinin yaxın dostu, ömür-gün yoldaşı və sahibidir, dünyanı tərbiyə idarə edir. Xeyirxahlıq ad gətirər, bədxahlıq ad itirər.

Bu müdrik sözlər Şərq təfəkkürünün, Azərbaycan düşüncəsinin yəhudi təzahürüdür ki, onları bir-birindən ayırmaq çətindir. Yaxud kitabda verilmiş lətifələrə diqqət yetirək: “Axırıncı qızı ərə verən kişi arvadına:

- Heç olmasa bunu əri ilə yanımızda saxlayaq.

Arvad:

- Hansı qız yanımızda deyil ki, bu yanımızda olmasın?!”

“Xəsis kişi evindən pulun tən yarısının oğurlandığını həyəcanla müvəkkilə bildirir. Müvəkkil:

- Arvadın qılığına girsən taparsan.”

Qonşudan dadlı xörək iyi duyan və qərib səs eşidən arvad sevincək:

-A kişi, qonşuda deyəsən, qonaqlıq var, tərpən.

Kişi:

– Qoy otursunlar, fürsəti fövtə verən deyiləm”.

Bu lətifələrdə də udi lətifələrində olduğu kimi Molla Nəsrəddin lətifələrinə xas olan yığcamlıq, hazırcavablıq, oxşar məişət mühitinin təsviri var. Oğuzda doğulub boya-başa çatmış dağ yəhudilərindən Simax Şeydanın, İbrahim Dağlının, İshaq Abramın Azərbaycanın müxtəlif nəşriyyatlarında şeir kitabları çap olunub. Onlar əsasən Azərbaycan dilində yazıb yaradırlar. Hazırda Almaniyada yaşayan Şimax Şeydanı (Simax Barux oğlu Yuşvayevi) nəinki Oğuzda, Azərbaycanda, həm də İsraildə, Almaniyada və bir çox başqa yerlərdə tanıyır və sevirlər. Simax Şeyda 20-dək kitabın müəllifidir. Şeirləri Azərbaycan və tat dillərindədir. Onun qələmindən çoxsaylı uşaq şeirləri, qəzəllər, poemalar, mənzum pyeslər çıxıb, Azərbaycan şairlərinin şeirlərini dağ yəhudilərinin dilində çevirib. Azərbaycan və İsrail Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Simax Şeyda yaradıcılığının ana xəttini vətən və el məhəbbəti, saflıq, səmimiyyət, uşaqlara sevgi, doğma Azərbaycana bağlılıq, yurd həsrəti, mühacir yaşantısından doğan nisgil təşkil edir”.

Simax Şeyda yazır: “Biz Azərbaycanda yaşayan dağ yəhudiləri bu ölkənin mədəniyyəti və ədəbiyyatından bəhrələnmişik. Ana dili kitabımız “Ana dili” və “Əlifba” olub. Analarımız laylamızı azəri və yəhudi dillərində oxuyublar. Dahi Xaqaninin, Nizaminin, Nəsiminin, Sabirin, Səməd Vurğunun, Mikayıl Müşfiqin, Rəsul Rzanın şeirləri ruhumuzu oxşayıb, bizə məhəbbət hissi aşılayıb...”

Simax Şeydanın yəhudi dilində yazdığı şeirlərində işlətdiyi gül, gülbədən, hürmət, mühübbət, səvgili, güzəl, insan, bəbə, bəfasız və s. sözlər şairin poeziya dilinin Azərbaycan ədəbi dilindən qaynaqlandığını göstərir. İbrahim Dağlı (İbrahim Rəhim oğlu Rəhimov) Oğuzda müxtəlif rəhbər vəzifələrdə işləmiş hörmətli şəxslərdən biridir. Poeziya vurğunudur və “Həyat təranələri” adlı Azərbaycan dilində yazdığı şeirlər kitabının müəllifidir. İbrahim Dağlı qələmini müxtəlif mövzularda sınamış, şərəfli, ləyaqətli, namuslu, vətənpərvər, alicənab, doğrucul olmaq kimi insane keyfiyyətləri tərənnüm edir.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 5 noyabr.- S.13.