Türk Qızılbaş əmirliyinin
inzibati idarə sistemində yeri
2-ci yazı
Sultan Məhəmməd
və oğlu Həmzə Mirzənin 1585-ci ilin yayında Bazar
Çay yaylağında istirahət etməsindən istifadə
edən Osman paşanın osmanlı ordusu Təbrizi mühasirəyə
almış, şəhər əhalisi müqavimət
göstərməyin mənasız olduğunu gördükdə,
mallarını, canlarını qorumaq naminə tabe
olmağı qərara almışdılar. Məhəmməd
Yusif Qəzvini yazır ki, təbrizlilər şəhər
qazısı Kamran bəy, şeyx ül-islam Mövlanə
İnayətin oğlu Mövlanə Məhəmməd
Əlini Osman paşanın yanına göndərib tabe
olduqlarını və özlərini Ali Osmanın təbələri
saydıqlarını bildirdilər. Osman paşa
onların təkliflərini qəbul edib, şəhər əhalisinə
aman verildiyini bildirsə də, şəhərdə
Osmanlılar ciddi təpgi ilə qarşılaşmış,
qətl, qarət də baş vermişdi. Osmanlı
ordusu şəhəri tam ələ keçirdikdən sonra
burada qısa müddətdə iç qala inşa edildi,
şəhər və qala Cəfər paşaya
tapşırıldı. Təbriz 1586-cı ildən
1603-cü ilə qədər onların hakimiyyəti
altında olmuşdu. Osmanlı dövləti
Təbrizin idarə olunmasını Cəfər paşaya
tapşırmışdı. H. 999 (1590-91)-cu ildə isə
o, işdən götürülür və yerinə
Xızır Paşa təyin edilir. Bu dövrdə
Azərbaycan Osmanlı dövləti qayda-qanunu əsasında
idarə olunmuşdu.
Təbriz azad edildikdən sonra h. 1012 (1603)-ci ildə
Türkman tayfasından olan Pirbudaq xan Pornak Azərbaycan bəylərbəyi
və Təbriz hakimi olur. Lakin o, 1616-cı ildə
Osmanlı ordusu ilə savaşda qətlə yetirilir və
yerinə oğlu Şahbəndə xan Azərbaycan bəylərbəyi
təyin edilir. O, 1625-ci ilə qədər Azərbaycan bəylərbəyi
olub (Arada az müddətə
Qarçırqay xan Azərbaycan bəylərbəyi
seçilir). Şahbəndə xan
Gürcüstanda vuruşmada öldürüldükdən
sonra Şah onun üç yaşlı oğluna II Pirbudaq
adı, həm də xan titulu verib Azərbaycan bəylərbəyi
təyin edir. İ.P.Petruşevski Türkman
tayfasının Pornak şaxəsindən olan kiçik
yaşlı Pirbudaq xanın bəylərbəyi təyin edilməsi
haqqında yazır ki, üç yaşlı
uşağın bəylərbəyi təyin edilməsi
Şah Abbasın güclü dövlət yaratmaq istəklərinə
baxmayaraq, Türkman tayfası başçılarının
Azərbaycan bəylərbəyiliyinə bir inzibati mənsəb
kimi yox, oranı özlərinin irsi idarə əmlakı hesab
etmələri ilə Şahın
hesablaşdığını göstərir.
Biz işin zahiri formasını nəzərdə tutsaq,
İ.P.Petruşevski bu barədə haqlıdır. İlk
baxışda burada bir nəsil üçün irsiliyi nəzərə
çarpsa da, məsələnin mahiyyətinə vardıqda
məlum olur ki, bu qayda bir nəsil üçün yox, bir
türk tayfa aristokratiyası üçün ənənəvi
olub. Hətta I Şah Abbasın mərkəziləşdirmə
siyasəti sahəsində əldə etdiyi uğurlara
baxmayaraq Türkman tayfasından olan Şahbəndə
xanın üç yaşlı oğlunu Azərbaycan bəylərbəyi
təyin etməsi bunu deməyə əsas verir. Vilayətlərdə sakin olan Qızılbaş
tayfalarının bir və ya bir neçə obası istisna
olmaqla, onun elliklə (Türkman, Əfşar, Qacar, Ustaclı
və sairə) yerini dəyişdirmək, yəni başqa əyalətə
köçürmək mümkün deyil. Vilayət hakimi öldükdə və ya
öldürüldükdə, yaxud tutduğu vəzifədən
azad ediləndə onun yerinə oğlunu, qohumunu və onlar
olmadıqda isə mənsub olduqları tayfanın etibarlı
şəxsiyyətlərindən biri tayfa əmiri seçilir
və o həmin vilayətə hakim təyin olunurdu. Şah vilayətlərdə türk
tayfalarının irsi idarəçiliklərini qoruyub saxlamaq
cəhdləri ilə hesablaşmağa məcbur idi. Bəzən də elə olurdu ki, bir tayfa
başçısı öldükdə, onun əvəzinə
başqa tayfa əmirlərindən birini həmin tayfaya əmir
təyin edirdilər. Ancaq bu elə də
müsbət nəticə vermirdi. Tayfa
üzvləri digər tayfa içərisindən onlara əmir
təyin edilmiş şəxsə ögey münasibət bəsləyirdilər.
Məsələn, Şah Səfi (1629-1642) hakimiyyətə
keçdikdən
sonra II
Pirbudaq xanı yaşının az olmasını bəhanə
edib, H.1044 (1634-35)-cü ildə Azərbaycan bəylərbəyliyi
və Təbriz hakimi vəzifəsindən azad etmiş və
dörd ildən sonra isə Dəştistana hakim göndərmişdi.
H.1044 (1634-1635) -cü ildə onun yerinə qulam əsilzadələrindən
Rüstəm xan Azərbaycan bəylərbəyi və Təbriz
hakimi təyin olunmuşdu. H.1045-ci ildə
Osmanlı ordusu Təbrizə hücum edərkən Rüstəm
xan Təbriz əhalisini müvəqqəti olaraq başqa yerə
köçürtdü. Lakin Rüstəm
xanın Azərbaycanda arxası, dayağı
olmadığı üçün bəylərbəyi vəzifəsində
çox qala bilmədi. 1643-cü ildə
II Şah Abbas Şahbəndə xanın oğlu Pirbudaq
xanı yenidən Azərbaycan bəylərbəyi və Təbriz
hakimi təyin edir. Məhəmməd Yusif
Qəzvini yazır ki, Pirbudaq xan Pornak Türkmanın
ata-babaları da həmişə bu yüksək vəzifədə
olmuşdular.
H.1060-cı
il rəbiüləvvəl ayında isə
(mart 1650) Pirbudaq xan Azərbaycan bəylərbəyi və Təbriz
hakimi vəzifəsindən götürülüb yerinə
sipahsalar Rüstəm xanın qardaşı - Kəlat
qalasında həbsdə olan Əliqulu xan Azərbaycan bəylərbəyi
və Təbriz hakimi təyin olunur. Lakin soyca
Qızılbaş olmayan Əliqulu xan vəzifəsindən
sui-istifadə edərək yerli əhalini incitdiyinə, onlara
qarşı haqsızlığa yol verdiyinə görə Azərbaycan,
xüsusilə də Təbriz əhalisi ondan və onun
mülazimlərindən Şaha şikayət edirlər.
Bu hadisəni Məhəmməd Yusif Qəzvini belə təsvir
edir:
«Azərbaycan və Xorasan rəiyyəti və acizləri
(yoxsulları - Z.B.) zalımların zülmünə məruz
qalmışdılar. Onlar ədalət astanasına gedib öz
vəziyyətləri və sipəhsalar Əliqulu xan, onun əlaltılarının
zülmündən Şaha şikayət etdilər.
Şah fikirləşir ki, ola bilər ki,
onların şikayətləri yersiz olsun. Odur
ki, məsələni dərindən yoxlatdırmaq qərarına
gəlir. Təbriz və Xorasan əyanları
adından hökm verir.
Həmin bölgələrdə vəziyyəti yoxlamaq
üçün Əlixan bəy Təbrizə, İbrahim bəy
isə Xorasana göndərilir. Onlar vəziyyəti
yoxlayıb rəiyyətin şikayətlərinin
düzgünlüyü aydınlaşdırıldıqdan
sonra Əliqulu xan, onun naibi və qardaşı oğlu Bicəndə
işdən götürülüb, Ələmut qalasına həbsə
atılırlar. Şah əmr edir ki, aciz və
yoxsullardan
zor ilə
aldıqları varidat dəqiq araşdırıldıqdan
sonra öz sahiblərinə qaytarılsın». Əliqulu
xanın 1655-ci ildə Həmədan ətrafındakı
tiyulları müsadirə edilib xassə əmlakın tərkibinə
daxil edilir, Azərbaycana bəylərbəyi isə
qızılbaşlardan həm qorçubaşı, həm də
Şah Səfi məzarının mütəvəllisi olan
Murtuzaqulu xan Qacar göndərilir. Ancaq sipəhsalar
vəzifəsi ona deyil, qullarağası və əmir
şikarbaşı Kuhgiluyə hakimi Allahverdi xana verilir.
1068 (m. 1657)-ci ildə qorçubaşı Murtuzaqulu xan
Qacarın Azərbaycanda yenə bəylərbəyi
olduğunu görürük.
Azərbaycan
əyalətinin Urmiya mahalında məskun olan Əfşar
tayfası h. 1063-1064 (m. 1653-1654)-cü ildə burada hakim olan Gəncəli
xan Əfşardan şikayət etdiyi üçün Şah
onu tutduğu vəzifədən azad edib, yerinə əmisi Məhəmməd
xan Əfşarı göndərir. 1065
(m.1655)-ci ildə Məhəmmədəli xan Əfşar vəzifəsindən
istifadə edərək bir çox adamın əmlakını
ələ keçirdiyinə görə onun cinayətlərinə
ədalət divanında baxılmış və tutduğu vəzifədən
azad edilib cəzalandırılmışdı.
H. 1054
(m.1643-1644)-cü ildə Türküstan hakimi Nəzər Məhəmməd
xanın Səfəvi sarayına göndərdiyi elçi
Tahir Məhəmməd geri qayıtdıqda II Şah Abbas
onunla birlikdə Oğuz boylarından olub, XVII yüzildə Hələb
Türkmən elinin Bəydili obasından Sarı sultanın
oğlu Səfiqulu sultan adlı elçisini Türküstana
göndərmişdi. Bu zaman Azərbaycanın
Sultaniyyə və Zəncan mahallarında Səfiqulu
sultanın atası Sarı Sultan Bəydilinin hakim olduğunu
görürük. Sarı sultandan sonra
mahalın hakimi oğlu Səfiqulu sultan olmuşdu.
II Şah Abbas h.1058 (m.1648)-ci ildə Qəndəhar və
Zəmindavəri tutub geri döndükdə hind qoşunu Ourəngzeyb
Mirzənin başçılığı altında qeyd
olunan vilayətə hücum edir. Şahın bu zaman Qəndəharı
qorumaq üçün ora göndərdiyi əmirlər
arasında Ərdəbil hakimi Əli xanın da adı çəkilir.
Onun Ərdəbildə həm hakim, həm də
mütəvəlli olduğu qeyd edilib. H.1065
(m.1655)-ci ildə Ərdəbil hakimi və mütəvəllisi
Nəzərəli xandan yerli əhali şikayət etdiyinə
görə o vəzifədən azad edilib həbs olunur və əmlakı
da müsadirə edilir. 1656-cı ildə
Ərdəbilə hakim Mir Camal Sultanın oğlu Məhəmmədhüseyn
bəy təyin edilir. Qeyd olunduğu kimi,
Azərbaycan vilayətinin bəylərbəyi sipəhsalar hərbi
rütbəsi ilə dövlətin silahlı qüvvəsinin
baş komandanı da olurdu. Məsələn, Rüstəm
xan, II Pirbudaq xan, Əliqulu xan Azərbaycanda bəylərbəyi
olduqda, yeni müharibələr baş verib ki, bu zaman sipəhsalar
hərbi vəzifəsi də onlara verilib. Şarden
yazır ki, Səfəvilər dövlətində Azərbaycan
əyalətinin hakimi ən yüksək vəzifə sahibi
sayılırdı. O, eyni zamanda ölkənin
bütün qoşunun baş komandiri hesab olunurdu. Lakin nədənsə bu ənənə II Şah
Abbasın hakimiyyətinin sonlarında müvəqqəti
olaraq pozuldu. Məsələn, 1655-ci ildə
Murtuzaqulu xan Azərbaycan bəylərbəyi və Təbriz
hakimi təyin edildikdə, sipəhsalarlıq vəzifəsi
Allahverdi xana tapşırılmışdı.
Dövrün mənbələrini diqqətlə nəzərdən
keçirdikdə aydın olur ki, Azərbaycan bəylərbəyi
və Təbriz hakimi adətən Qızılbaş əyanlarından
olurdu. O da
maraqlıdır ki, XVII əsrdə Qızılbaşlar
sırasına keçmiş və müsəlmanlığı
qəbul edən bir neçə nəfər yeni hərbi əsilzadənin
də Azərbaycanda hakimiyyətdə olması Türkman
tayfası və onun əmirlərinin Azərbaycanda
mövqeyini zəiflədə bilməmişdi. Çuxur-Səd
bəylərbəyi və ona tabe olan mahal və ulkalardan «Təzkirət
əl-müluk»da Naxçıvan tüməni, Maku, Zəruzbil,
Sədərək, Bəyazid qalası, Şadili eli ulkası,
Dünbülü eli ulkası, Mağazberdin adları göstərilib.
Çuxur-Səd coğrafi istilahı türk Sədlı
oymağının adı ilə bağlıdır. Sədli
oymağı isə daşıdığı bu adı
Qaraqoyunlu boy bəyindən alıb. XV
yüzillikdən Naxçıvan və Sürməli bu
oymağın yurdu olub, Arpa çayının Arazla birləşdiyi
yerdən başlayaraq iki çay arasındakı çuxur isə
Sədli oymağının qışlağı idi. Ona görə buraya Sədli çuxuru deyilib və
sonralar bu Çuxur-Səd istilahı şəklində
işlənib. XVI-XVIII yüzilliklərdə
Azərbaycanın mərkəzi İrəvan olan Şimal-Qərb
vilayəti dövrün qaynaqlarında Çuxur-Səd
adı ilə yazıya alınıb. V.Minorski
İsgəndər bəy Münşinin «Tarix-i alamara-yi Abbasi»
adlı əsərinə istinad edərək yazır ki, Qars
Çuxur-Sədlə Ərzurum arasında yerləşir və
bu vilayət digər tərəfdən Axıska ilə həmsərhəddir.
Zabil Bayramlı
tarix üzrə elmlər doktoru, professor
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 19 noyabr.-
S.14.