Beş gün Noğay elində

Türk xalqlarından hər birinin böyük dünyadakı xalqlar arasında öz ətri, rəngi, təravəti ilə seçilib bütöv çələng yaradan əvəsiz inci olduğu çoxdan məlumdur. Biz bu çələngin özünəməxsus rənglərini 2016-cı ilin 10-14 oktyabrında Rusiya Federasiyasının Qaraçay-Çərkəz Respublikasında “Noğaylar – XXI əsrdə. Tarix, Dil, Mədəniyyət: Keçmişdən Gələcəyə” mövzusunda bu respublikanın paytaxtında II Beynəlxalq konfransın işində iştirak etdikdə daha dərindən duyub hiss etdik. Konfransda dünyanın müxtəlif ölkələrindən 120-dən artıq alimlər – tarixçilər, etnoqraflar, etnoloqlar, kulturoloqlar, eposşünaslar, folklorşünaslar, ədəbiyyatşünaslar, dilşünaslar, incəsənət xadimləri, jıraular, akınlar, musiqi mədəniyyəti nümayəndələri iştirak edirdilər.

Noğay xalqının çeşidli problemlərinə belə möhtəşəm maraq olacağını düşünmürdük. Eyni zamanda burada iştirak edən alimlərin nəzər nöqtələri, bu xalqın çeşidli problemlərinə fərqli mövqedən yanaşıb dünyanın müxtəlif regionlarına səpələnmiş etnosun həyatına həssaslıqla yanaşmaq istəyi bizi hədsiz sevindirdi. Konfransdakı məruzələrdən məlum oldu ki, noğayların dünyada yayılma coğrafiyası kifayət qədər genişdir. Onlar Çindən, Monqolustandan, Sibirdən, Qazaxıstandan, Volqaboyundan, Astraxandan, Başqurdıstandan, Tatarıstandan, Rusiyadan, Ukraynadan, Belarusdan, Pribaltikadan, Qaqauziyadan, Krımdan, Dağıstandan, Orta Asiyadan, Rumıniyadan, Macarıstandan,Türkiyədən tutmuş dünyanın müxtəlif ərazilərində yaşamaqdadırlar.

Konfransın təşkilatçıları Rusiya Federasiyasında yaşayan noğayların Milli-Mədəni “Noğay-El” Muxtar Qurumu, U.D.Əliyev adına Qaraçay-Çərkəz Dövlət Universiteti və Qaraçay-Çərkəz Respublikası hökümətinin nəzdində fəaliyyət göstərən Qaraçay-Çərkəz Humanitar Tədqiqatlar İnstitutu və xalqın övladlarından olan könüllülər idilər. Konfransın açılışı Çerkessk şəhərinin Mədəniyyət Evində baş tutdu. Təntənəli açılış QÇR-sı Höküməti sədrinin müavini Cambek Suyunovun qonaqlara müraciəti ilə başladı. Bundan sonra RF Federal Milli-Mədəni Muxtariyyatının sədri, Dağıstan Respublikası Noğay rayonunun başçısı Kazmaqomed Jambulatov, U.D.Əliyev adına Qaraçay-Çərkəz Dövlət Universitetinin rektoru Taysoltan Uzdenov konfrans iştirakçılarını salamladılar. Konfransda iştirak edən nümayəndələrdən bir neçəsi ¬- Mustafa Altıntaş (Türkiyə), Xuanq Çyosyanq (Çin), V.Trepavlov (Moskva), Y.Seleznyov (Voronej), Q.Mişkinene (Vilnüs), M.Xayruddinov (Simferepol), V.Qribovski (Kiyev), R.Valeyev (Kazan), F.Xisamitdinova (Ufa), B.Nurdövlətova (Aktau), K.Güləliyeva (Bişkek) iştirakçılar və qonaqlar qarşısında çıxışlar etdilər.

Azərbaycandan konfransın işində çıxış edən Bakı Slavyan Universitetinin professoru, filologiya elmləri doktoru AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu Türk Xalqları Ədəbiyyatı şöbəsinin baş elmi işçisi Nizami Tağısoy da təntənəli açılışda çıxış etməklə iştirakçılara Azərbaycan elm ictimaiyyətinin və universitet işçilərinin salamını yetirməklə, ölkəmizdə türk xalqlarının mədəniyyətinin, folklorunun, tarixinin, ədəbiyyatının, dilinin öyrənilməsinə böyük maraqdan danışdı, konfransın işinə uğurlar arzuladı.

Konfransın təntənəli açılışı günü 12 oktyabrda “Noğayların xalq sözü xəzinəsi” seriyası ilə Moskvadakı “Nauka” nəşriyyatında “Noğay epik poeması “Ediqe”nin (2016) ilk dəfə noğay dilində nəşrinin təqdimatı keçirildi. Bununla belə onu da qeyd edək ki, adı çəkilən eposun tatar variantı “İdegey” Tatarıstanda dəfələrlə öyrənilib və nəşr olunub. Bu baxımdan “İdeqey”in 1990-cı ildə “Tatkniqizdat” nəşriyyatında əksər türk ədəbiyyatları, o cümlədən Azərbaycan klassik və XX əsr ədəbiyyatının tanınmış təbliğatçı Semyon Lipkinin rus tərcüməsində işıq üzü gördüyünü də qeyd etmək ədalətli olardı. Bu, bir daha sübut edir ki, türk xalqlarının əksəriyyətinin folklor, o, cümlədən epos yaradıcılığı kifayət qədər oxşar nöqtələrə malikdir. “Edige” dastanı da belədir. “Edige” noğayların möhtəşəm şifahi abidəsi olduğu kimi, bu əsər qırğız, qazax, qaraqalpaq, tatar, başqurd və digərlərinin də yenilməz örnəyi kimi tanınmasına ehtiyac var.

13 oktyabrda Şimali-Qafqaz Dövlət Humanitar-Texnoloji Akademiyasının akt zalında Konfrans Plenar iclasda işini davam etdirdi. Konfransın moderatoru və kuratoru filologiya elmləri doktoru Nəsibxan Suyunova noğaylarla bağlı təşkil olunmuş bu böyük elmi müzakirələrin əhəmiyyətindən danışdı. Plenar iclasdan sonra konfrans işini bölmələr üzrə davam etdirdi. Məruzələr noğayların həyat və fəaliyyətinin kifayət qədər geniş spektrini əhatə edirdi. Burada müxtəlif bölmələrdə “Folklorşünaslıq” (24), “Ədəbiyyatşünaslıq” (12), “Tarix” (19), “Etnologiya” (17), “Dilçilik” (21), “Sənətşünaslıq” (10), “Noğay dili və ədəbiyyat təliminin nəzəriyyəsi və metodikası” (11) cəmi 115-ə yaxın məruzə dinlənildi və “Müasir dövrdə noğayların etnomədəni baxımdan yenilənməsi” mövzusunda dəyirmi masa arxasında müzakirələr aparıldı. Konfrasdakı məruzələrin əksəriyyəti maraqlı mövzulara həsr olunmuşdu. Bununla belə Vilnüs Universitetindən prof. Q.Mişkinene, Maxaçqaladan prof. D.Kidirniyazov, Qazandan prof. A.Burxanov, prof. R.Valeyev, Moskvadan prof. V.Trepavlov, Kiyevdən V.Qribovski və Çerkesskdən B.Korqanbekovun məruzələri daha çox orijinallığı və material yeniliyi ilə diqqəti cəlb edirdi. Bizim məruzəmiz (“Kozı-Korpeş və Bayan Slu” liro-epik poemasının noğay və qazax variantları”) noğay dastanlarının qədimliyinəvə müştərəkliyinə həsr olunmuşdu. Burada biz dastanların noğaylı silsiləsinə daxil olub türk xalqlarının analoji mövzuda başqurd, tatar, barabin, qaraqalpaqlarda yer aldığını və onların digərlərinin şifahi sənət nümunələrinə yetərincə təsir etdiyini, noğay və qazax variantlarındakı oxşar və fərqli məqamlara diqqət yetirməklə Azərbaycan folklorşünaslığında və ədəbiyyatşünaslığında noğayların şifahi-bədii yaradıcılığına diqqətin gücləndiyini nəzərə çarpdırdıq.

Konfransın işinin yadda qalan ən mühüm məqamlarından biri “Noğaylar” və “Noğay ensiklopediyası” elmi nəşrlərinin hazırlanması ilə qərarın müzakirəsi və qəbulu oldu. Qeyd olunanlarla yanaşı, bu sətirlərin müəllifi - Nizami Tağısoy “Noğaylar...” İkinci Beynəlxalq Konfransına başqa bir sovqatla da getmişdi. Belə ki, müəllifin konfrans işi başlamazdan əvvəl Bakıdakı “Elm və təhsil” nəşriyyatında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru akad. İsa Həbibbəylinin elmi redaktəsi və ön sözü ilə yenicə çapdan çıxmış, uzun illərin bəhrəsi olan “Qaraçay ədəbiyyatı” kitabı da konfrans iştirakçılarında böyük maraq doğurdu. 13 oktyabrda Qaraçay-Çərkəz Dövlət Universitetinin rektoru prof. Taysoltan Uzdenovun təklifi ilə adı çəkilən bu ali məktəbdə Nizami Tağısoyun “Qaraçay ədəbiyyatı” kitabının geniş təqdimat mərasimi keçirilib, universitetin rektoru, prorektorlar, fakültə dekanları, kafedra müdirləri, professor-müəllim heyəti və tələbələr “Qaraçay ədəbiyyatı”nın Azərbaycanda nəşr olunmasının gözlənilməyən ədəbi-elmi hadisə olduğunu vurğulamaqla, kitabın KÇR-dan kənarda nəşrini maraqlı fakt kimi təqdir etdilər.

Kitab müəllifinə çoxsaylı sualları verildi, müzakirələr aparıldı. Universitet rəhbərliyi Qaraçay-Azərbaycan ədəbi-mədəni əlaqələrinin öyrənilməsi, qarşılıqlı elmi mübadilə məsələlərinə bundan sonra xüsusi diqqət yetiriləcəyini vəd etdi. Konfransın mədəni proqramı çərçivəsində iştirakçılar “Arxız” Dağ Sanatoriya kompleksini ziyarət etdikdən sonra 14 oktyabrda Qaraçay-Çərkəz Respublikasında doqquz il bundan əvvəl yaradılmış Noğay rayonunun qonağı olmuş, rayonun sakinləri və rəhbərliyi ilə görüşmüşdü. Bütün bunlar noğayların bu regionda qazandıqları uğurlar konfrans iştirakçılarının, qonaqların yaddaşında kifayət qədər maraqlı iz qoydu.

Bizim konfransdan əldə etdiyimiz başlıca nəticə ilk növbədə ondan ibarət oldu ki, doğrudan da dünyada “kiçik xalq”, “kiçik mədəniyyət” anlayışı nisbidir. Çünki noğaylarla bağlı keçirilmiş bu forum bir zamanlar yer üzünün böyük bir hissəsini öz təsiri altında saxlamış noğayların doğrudan da zəngin etnik mədəniyyət, tarix, folklor, psixologiya, həyat fəlsəfəsi, ədəbi örnək daşıyıcıları olduğunu yenidən sübut etdi. Eyni zamanda bu forum həm də dünyada yaşayan müxtəlif türk xalqlarının konsolidasiyasının möhkəmləndirilməsinin nə qədər zəruri olduğunu təsdiqlədi.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, forumun beş günlük zəngin proqramı çərçivəsində biz həm də vaxt tapıb Qaraçay-Çərkəz Respublikasında noğayların kompakt yaşadıqları Noğay rayonundakı bir sıra aullara, qəsəbələrə baş çəkdik, noğayların kənd həyat tərzi ilə tanış olduq. Aul məktəbləri, uşaq bağçaları, mədəniyyət evləri, özfəaliyyət kollektivləri, noğay xalqının qədim adət-ənənələrini (oyma, tikmə, yun darama, kir-kirə daşında taxıl üyütmə, rəqs və musiqi örnəkləri ilə tanışlığı biz Pekin Akademiyasından gəlmiş çinli professor Xuanq Çjosyanqla birlikdə həyata keçirirdik) qoruyub günümüzə çatdıranlarla həmsöhbət olduq.

İkon Xalq aul Mədəniyyət evində Noğay Rayon Mədəniyyət İdarəsinin rəisi Zöhrə Asanbiyevna Bulqaravanın rəhbərliyi ilə keçrilən bədii özfəaliyyət kollektivinin konsert proqramlarına, ifalarına baxdıq. Onun xalq yaradıcılığı incilərini necə göz-bəbəyi kimi qorumağa çalışdığının şahidi olduq. Noğay dili və ədəbiyyatı müəllimi işləmiş Hasan Cemaqulovun və məktəb şagirdlərinin noğay milli geyimində xalq rəqslərini necə ifa etdiklərini seyr etdik. Noğay aullarındakı insanlarla tanışlıq zamanı xalq incilərini, noğay folklorunu, atalar sözü, zərbi məsəllərini, qanadlı ifadələri, lirik poeziya nümunələrini, dastanları, noğay nəğmələrini göz-bəbəyi kimi qoruyub saxlayan Gəldixan Türkmənovanın fəaliyyəti bizi yaxşı mənada təəccübləndirdi.

Noğay rayonunu İkon Xalq aulunda kənd sakinlərindən 86 yaşlı Yusif Hacı Xangereyeviç Cemaqulovla görüşdən aldığımız təəssürat yəqin uzun müddət yaddaşımdan silinməyəcək. Qaraçay-Çərkəz Respublikasında nəşr olunan “Noğay davısı” (“Noğayların səsi”) qəzetinin redaktoru Xayırbəy və noğay uşaq şairi Asanın köməyi ilə görüşdüyümüz bu noğay ağsaqqalının yaddaşında çoxlu xalq dastanları yaşamaqda, o, onları bugün də böyük şövq və sevgi ilə ifa etməkdədir. Yusuf baba bizə söylədi ki, noğay batırlarının süçaətini əks etdirən “Edige”, “Şora-batır”, “Er-Sayın”, “Koblanlı- batır” və s. kimi dastanları o, vaxtı ilə öz atasından əxz etməklə özü bu dastanları bacarıqla ifa etdiyini və bu işin öhdəsindən necə yüksək professionallıqla gəldiyini bizim üçün “Şora-batır” dastanını ifa edərkən nümayiş etdirdi.

Noğay rayonunda biz Toxtamış (noğayca Toxtamıs) aulunda olduq. Vaxtı ilə (1380-ci ildə) Cuci xanın nəslindən olan Qızıl Orda xanı Toxtamışın qışladığı kəndi görmək bizə qismət oldu. Özünəməxsus landşaftı, səyahətçini, seyrçini özünə cəlb edən bir məskəndə olmaq, Toxtamışın ayaq basdığı yerlərə güzar etmək bizimçün olduqca maraqlı və ekzotik idi. Konfransın işində bütün təşkilatçılar əzmlə çalışırdılar. Bununla belə, Qaraçay-Çərkəz Humanitar Tədqiqatlar İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, dəfələrlə ölkəmizdə keçirilən çoxsaylı beynəlxalq simpoziumların iştirakçısı olmuş Şahidət Suyunova bizim bütün qayğılarımıza həssaslıqla yanaşır, noğaylarla bağlı çeşidli informasiya almağımızda bizə yardımçı olurdu. Bu forum zamanı noğayların öz mədəni tarixi-ənənələrinə vurğunluqla yanaşma faktı da bizi olduqca heyrətləndirdi. Elə buna görə də bütün bunlar noğayları müxtəlif rakurslardan öyrənmək üçün bizim elmi-nəzəri planlarımıza yeni impuls verəcəyi də bizdə şübhə doğurmur.

Nizami Tağısoy

Professor

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 24 noyabr.- S.15.