20 Yanvar faciəsi: zamandan ötə şəhidlik

Bu faciə daha çox musiqidə ifadəsini tapıb

Azərbaycan tarixində ən dəhşətli faciələrdən sayılan 20 Yanvar mövzusu ötən illərdə ağlı kəsən hər bir kəsi dərindən düşündürüb. Xalq daim yaşayır, yaşayacaq. Fərd zamandan, gerçəklikdən üstün olmalıdır ki, xalqı yaratmaq qüdrətinə çatsın, faciəni aşa bilsin. O zaman biz dünyanın indiki qarışıq əhvalını aşıb özümüzü təsdiq edə bilərik. Fərdin faciəsi özünə yetə bilməməsindən, özünü tapmamasından başlayır. Fərd özünü yaratmırsa, xalq da yaranmır. Millətin zəif, ya güclü olmasından asılı olmayaraq hər bir millətin aqibətinə faciə gəlir. Heç bir xalq faciədən sığortalanmayıb. O da olsun ki, çağdaş dünyada faciənin çeşidləri çoxdur.

20 Yanvar faciəsinə kimi imperiya Moskva ermənilərlə birləşib Sumqayıt hadisələrini yaratmışdı. SSRİ kimi böyük imperiyanın çöküşü artıq içəridə başlamışdı. Yenidənqurma oyunu tüğyan edirdi. Ancaq təəssüf ki, bizi gözləyən faciələrə hazır ola bilmədik. Faciələrimiz sıralandı.

1990-cı ilin 20 Yanvar faciəsi bir sıra cəhətləri üzə çıxardı: ölkənin mərkəzinin amansızcasına işğalı, suçsuz insanların faciəvi aldanışı və qətli, imperiyanın əsl üzünün görünməsi, xalqımızın sarsılması, imperiyaçılığa qarşı mübarizə... Əslində faciəmizdən güc ala bilmədik. Bu səbəbdən də hiddətimiz parçalandı, yeni faciələrlə sonuclandı. 20 Yanvardan sonra baş verən Xocalı faciəsi buna aydın misaldır.

Faciə maddi itkidən çox mənəvi itki yaradır. Daha çox mənəvi boşluqdan yaranır faciə. Millət gerçəklikdən üstün ola bilmirsə, bu, mənəvi uçurumun dərinliyindən yaranır. Faciə güclü millətə gəlsə də, içində otura bilmir. Zəif milləti isə içəridən dağıdır.

Milli faciə kimi yaddaşımızda dərin kök salmış 20 Yanvar haqqında mahiyyət üstə ardıcıl düşünmək gərəkdir. Tarixi faciələrimiz sırasında Babəkin qətli ayrıca yer tutur. Yalnız Babəkin qətlindən sonra ruhumuz ərəbçiliyə yenildi, milli özgürlüyümüz əlimizdən alındı. Növbəti faciəmiz Çaldırandır. 1514-cü ildə Osmanlı hökmdarı Sultan Səlimlə Səfəvi Azərbaycan hökmdarı Şah İsmayıl Xətayi Təbriz yaxınlığındakı Çaldıran düzündə üz-üzə gəldi. Əslində bu savaşda qalib olmadı. “Türkmənçay” faciəsi nəticəsində Azərbaycan ikiyə parçalandı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin devirilməsi isə tarixi taleyimizdə daha bir faciənin əsasını qoydu. 20-ci yüzildə daha iki dəhşətli faciə yaşadıq. Bunlardan biri 1990-cı ildə baş vermiş 20 Yanvar faciəsidir ki, bu yazının başlıca mövzusudur. Hələlik sonuncu böyük faciəmiz isə 1992-ci ildə baş vermiş Xocalı qırğınıdır.

SSRİ imperiyasının çöküşü zamanı xalqımızın başına gələn faciələr gözlənilən idi. Əgər xalq gözlənilməz məqamlara hazır ola bilirsə, az itki verir. Yox, hazır olmursa, 20 Yanvar kimi böyük faciələr yaranır. Düzdür, imperiya öz istəyilə tarixdən silinmək istəmir, sonacan zorunu göstərməyə çalışır. Deməli, biz gözlənilən faciəvi məqamlardan mümkün qədər az itki ilə, mənəvi sarsıntısız çıxa bilərdik.

Dünyanın siyasət halqası getdikcə böyüyür, hər bir xalqın tarixi taleyində daha da acılı-ağrılı izlər qoyur. Tarix boyu bir olmamağımız üzündən torpaqlarımız dünyanın böyük güclərinin əliylə alınıb-satılıb. 20 Yanvar tarix boyunca başımıza gələn faciələrin son dönəmlərdə təkrarlanan ən üzdəki ifadəsidir. Faciə insanı dağ da edə bilər, dağıda da bilər. Faciədən, fəlakətdən böyümək, güc almaq gərək.

Əslində faciəmizdən güc ala bilmədik. Bu üzdən də hiddətimiz parçalandı. Hiddətimiz naşı nikbinliklə birləşdi və faciə ilə sonuclandı. Faciələr selində adamların ehtirasları coşdu. Bəziləri üçün xalqın azadlığı uğrunda mübarizə hakimiyyət uğrunda mübarizə demək oldu.

Faciə maddi itkidən çox, mənəvi itki yaradır. Daha çox mənəvi boşluqdan yaranır faciə. Millət gerçəklikdən üstün ola bilməyəndə, mənəvi uçurum dərinləşəndə faciə yaranır. Faciə güclü millətə gəlsə də, içində oturuşa, onu dağıda bilmir. Zəif millətisə içəridən dağıdır, ürəyində yara olur.

Həmişə düşünmüşəm: bu boyda faciələrdən sonra bir xalq olaraq niyə yox olmadıq? Çünki möhtəşəm fitrətimiz, ruhumuz bizi ölməyə qoymadı. Xalqın bundan sonrakı yaşamı, özünütəsdiqi yolunda da daim özündən keçən fərdlər, yəni şəhidlər olmalıdır.

20 Yanvar hadisələri zamanı ictimai dəfn komissiyasının sədri olmuş professor Qüdrət Əbdülsəlimzadə 20 Yanvarla bağlı ayrıca kitab yazıb. Onun fikrincə, tarixi "belə eləsəydik, elə olmazdı" meyarlarıyla dəyərləndirmək düzgün deyil: "Tarixdə hər hansı hadisə bir dəfə olur. Ümumiyyətlə, faciənin özündə də işıqlı cəhətlər var. O zaman Türkiyənin, İranın, Amerikanın, İngiltərənin, Fransanın özündə doğrudan da, bizə ağlayan yox idi. Ancaq ədalət üçün deməliyəm ki, "Qardian", "Nyu-York Times" və başqalarında 20 Yanvarla bağlı doğru yazılar dərc olunmuşdu. Bu da yalnız xarici mətbuatın müstəqiliyi ilə bağlı idi. Onlar Moskvaya qarşı doğru ittihamlar yazmışdılar, etirazlarını bildirmişdilər. Düzdür, dünya bizə ağlamadı, ancaq aydın düşüncəlilər öz fikirlərini dedilər. Məsələn, Türkiyənin rəsmi hakimiyyəti hələ heç nə deməmişdi, ancaq Məsud Yılmaz öz etirazını bildirmişdi. "Nyu-York Times" qəzetindən gələn müxbir mənə müraciət etdi ki, deyirlər, burada fundamentalizm var, doğrudurmu? Mən də bircə fakt dedim. Söylədim ki, fundamentalist olan bir xalq rusu, ləzgini öz ölüləriylə birgə basdıra bilərmi? Güney Amerikadan da ispandilli bir jurnalist gəlmişdi. O deyirdi: "Bizə Moskvada Azərbaycan haqqında ayrı məlumat vermişdilər. Guya burada qırılanlar hamısı narkomanlardır, siz yırtıcı millətsiniz. Mən hər şeyi öz gözlərimlə gördüm. Sizin millət necə təmkinlə bu hadisəni yaşaya bildi". Q.Əbdülsəlimzadə bu hadisələr zamanı imperiyanın əlində alət olan ermənilərin sabahına qəti şəkildə inanmadığını deyir: "Kökü, torpağı olmayan, onun-bunun əlinə baxan, diaspordan dilənən, getdikcə azalan bir millətin bu gün tutduğu yol ona şərəf gətirməyəcək. Belə bir xalqın heç vaxt gələcəyi ola bilməz".

Şair Qəşəm İlqar Ruhdaş deyir: "20 Yanvar hadisəsindən sonra eyniadlı cəmiyyət, fond və qəzet yaradıldı. Onda mən "20 Yanvar" qəzetində baş redaktorun birinci müavini vəzifəsində çalışırdım. 20 Yanvar faciəsinə aparan hadisələr vardı. Məsələn, 1986-cı ildə Filarmoniyada jurnalistlərin qurultayı keçirilirdi. Moskvadan - Mərkəzi Komitədən Mixaylov soyadlı bir nəfər orda iştirak edirdi. Gəncədən gələn Nüşabə Məmmədova adlı bir xanım dedi ki, gəncəlilər adından jurnalistlər qurultayına təklif edirəm, Kirovabad adı götürülsün, Gəncəmizin adı özünə qayıtsın. Bunu deyəndə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Kamran Bağırov yerindən dik atıldı, əsəbi şəkildə onun sözünü kəsdi ki, belə şey ola bilməz. Heç Mixaylov bilmirdi ki, söhbət nədən gedir...

1982-ci ildə Zori Balayanın "Ocaq" kitabı çapdan çıxmışdı. Həmin o kitaba bir neçə adamın sərt münasibətli yazısı vardı. O cümlədən Eldar Baxış da bir şeir yazmışdı. Onun şeirini "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzetində düz 1986-cı iləcən saxladılar. Sonra öyrəndik ki, o şeirin getməməsi ilə bağlı Mərkəzi Komitədən tapşırıblarmış. 1990-cı il yanvarın 13-dən 19-a qədər indiki Prezident Aparatının qabağında mitinqdə olmuşam".

Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, xalqın yaşamını özündə bütünlüklə ifadə edən folklorumuzda faciəvilik mövzusu son dərəcə nikbin əks olunub. Xüsusən faciəvilik mövzusunun daha çox ifadə olunduğu bayatılarımızda bir xalq olaraq zarımağımız yoxdur, əksinə, faciəviliyimizi aşmaq qüdrətimiz, inamımız, inadımız var. Faciəvilik dünyanın gedişatındadır, bəşərin, xalqın mayasında deyil. Deməli, faciəvilikdən bir xalq olaraq üstün olmaq imkanımız var və bu imkanı gerçəkləşdirməliyik. Bir millət olaraq ömrümüzün müəyyən məqamlarında özümüzdən ayrılsaq da, ruhumuz bizi daim kökləyib, məhv olmağa qoymayıb. Bu mənada ümid səsi olan musiqi bizə daim faciələrimizdən güc almaq dərsi öyrədir. Musiqi qədər insanın ruhunu qanadlandıran, yaşadan möcüzə yoxdur. Tərəddüdsüz demək olar ki, 20 Yanvar Faciəsi daha çox musiqidə ifadəsini tapıb.

Azərbaycan bəstəkarlarının çoxu 20 Yanvar mövzusunda əsərlər yaradıblar. Bu əsərlərin nümayişi də uğurlu olub. Vasif Adıgözəlovun "Qarabağ şikəstəsi" oratoriyası, Azər Rzayevin "Bakı-90" simfoniyası, Məmməd Quliyevin "Xor və orkestr üçün "Matəm harayı" və başqa əsərlər bu sıradandır. Bəstəkarlarımız həm simfonik əsərlər, simfonik poemalar, vokal instrumental əsərlər, kantatalar, həm də mahnılar, fortepiano üçün əsərlər yazıblar. Cövdət Hacıyevin "Şəhidlər simfoniyası" var. Habelə Oqtay Kazımi da bu adda sinfoniya yazıb. Ramiz Mustafayevin "Bu qan yerdə qalan deyil", Mobil Babayev kantata, Aydın Əzim Kərimoğlu orkestr üçün "Qətl günü", Sərdar Fərəcov simfonik poema, Sevda İbrahimova səs bariton və orkestr üçün vokal simfonik "Vətən şəhidləri", Arif Mirzəyev orqan üçün "Yanvar mərsiyələri" yazdı. Eyni zamanda bəstəkar Faiq Hağıyev "Şəhidlərdən şəhidlərə" filminə musiqi yazıb. Professor Ramiz Zöhrabovun fikrincə, Cavanşir Quliyevin xor üçün "Şəhidlər"i gözəl alınıb. 20 Yanvar faciəsi mövzu kimi mahnı yaradıcılığına da təsir edib. Emin Sabitoğlu Bəxtiyar Vahabzadənin sözlərinə "Şəhidlər ağısı" yazdı. 1991-ci ildə Vasif Adıgözəlov Fikrət Qocanın sözlərinə "Bir şərqi de" yazıb. Faiq Sücəddinov fortepiano üçün xüsusi bir əsər yaradıb. O, həm də gözəl pianoçu kimi "Şəhidlər Xiyabanı" adlı əsərdə bəstəkar duyğularını ifadə edib. Ruhəngiz Qasımovanın "Şəhid oğullara" mahnısı, Hacı Xanməmmədovun Əzizə Cəfərzadənin sözlərinə (bayatılarına) yazdığı "Əlimdə sazım ağlar" adlı əsəri də yaddaqalan nümunələrdəndir.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 20 yanvar.- S.14.