Repressiya qurbanı
olmuş Əmin Abid
1-ci yazı
Bu yazı tənqidçi, ədəbiyyatşünas,
şair, 1938-ci ildə, 40 yaşı tamam olmamış
güllələnmiş, repressiya qurbanı Əmin Abid
haqqındadır. Qorqudşünas, folklorçu, nəzəriyyəçi
və ədəbiyyat tarixçisi olan alimin çoxcildlik “Azərbaycan
türklərinin ədəbiyyatı tarixi” əsəri, “Heca
vəzninin tarixi”, “Türk xalq ədəbiyyatinda mani
növü və Azərbaycan bayatılarının
xüsusiyyəti”, "Kitabi Dədə Qorqud"la
bağlı məqalələri, türkçənin təkamülü
və folklorla bağlı digər araşdırmaları var.
Professor Bədirxan Əhmədov və Əli Şamilin Ə.Abidlə
bağlı araşdırmasında bildirilir ki, kommunizm
ideologiyası ilə insanları xoşbəxt gələcəyə
aparacaqlarını vəd edən bolşeviklər silah
gücünə hakimiyyəti ələ aldılar. Onların
idarəetmə təcrübəsi olmadığı kimi, yeni
qurluşda ailə, əxlaq, mədəniyyət, idarəetmə
necə olacağı haqqında aydın təsəvvürlərləri
də yox idi: “Odur ki, müxtəlif xalqların, millətlərin
yüzillər boyu formalaşmış adət-ənənəsini,
həyat tərzini, mədəniyyətini, əxlaqını
və s. qəbul etməyərək yenisini
yaradacaqlarını vəd etdilər. Hakimiyyəti
ələ alanlar arasında yeni yaradacaqları proletar ailəsi,
proletar mədəniyyəti, proletar adət-ənənəsi,
proletar ədəbiyyatı haqqında fikir birliyi yox idi .Var
olanı burjua-mülkədar mədəniyyəti sayaraq qəbul
etmək istəməyənlər dayaqsız,
özülsüz yenisini yarada bilmirdilər. Yazılı ədəbiyyatı saray ədəbiyyatı,
burjua-mülkədar ədəbiyyatı
adlandırdıqlarında ona qarşı inkarçı
mövqedə dururdular. Folkloru isə
özlərinə dayaq nöqtəsi hesab edir, orada "zəhmətkeşlərin",
"əməkçi xalqın" fikirlərinin
toplandığı tezisini irəli sürdülər. Halbuki şifahi xalq ədəbiyyatı bir sinfin, bir
qrupun deyil, xalqın butün təbəqələrinin
dünyagörüşünü özündə əks
etdirirdi. Bolşeviklərin şifahi xalq ədəbiyyatına
daha çox diqqət yetirdiyini, yeni quracaqları mədəniyyəti
folklora bağlamaq istədiklərini görən bəzi Azərbaycan
ziyalıları da bundan istifadə edərək öz milli-mənəvi
sərvətlərini öyrənmək və təbliğ
etmək yolunu tutdular. Hətta rəhbər
partiya-sovet işçiləri belə yeni yaradılacaq
proletar mədəniyyətində folklorun rolundan bəhs edən
məqalələr yazmağa başladılar.
Vəli
Xuluflu xalqın haqsızlığa, zülmə boyun əyməyən,
döyüşlərdən həmişə qalib kimi
çıxan qəhrəmanı “Koroğlu” haqqında
dastandan qollar toplayaraq çap etdirdi, Hənəfi Zeynallı
nağılları, tapmacaları öyrəndi, Hümbət
Əlizadə aşıq şeirlərini və “Koroğlu”
dastanının qollarını toplayırdı, Salman
Mümtaz əlyazmaları toplayaraq, onların bir çoxunun əsasında
hazırladığı kitabları ərəb və kiril əlifbasıyla
çap etdirirdi. Onlarıın
araşdırmaları və nəşr etdirdiklərii kitablar
maraqla qarşılanırdı. Sovet
hakimiyyətinn ilk illərində Əmin Abid də heca vəzninin,
bayatıların keçdiyi tarixi yoldan, eləcə də
“Kitab-i Dədə Qorqud”dan bəhs edən olduqca dəyərli
araşdırmalarını nəşr etdirirdi. Xalqımız üçün olduqca dəyərli
işlər görən, adını çəkdiyimiz və
çəkmədiyimiz əksər
araşdırmaçılarımız kimi Əmin Abid də
çox gənc idi. Onlar elmi
axtarışlara yeni başlasalar da yüksək peşəkarlıqları,
vətənsevərlikləri, millətpərvərlikləri
ilə seçilir və elmi araşdırmalarında Avropa
metodlarına üstünlük verirdilər. Əmin Abidin böyük qardaşı və
yolgöstərəni Əliabbas Müznib haqqında dəyərli
araşdırmaların müəllifi, prof. İslam Ağayevə
bu ailənin soykökü haqqında maraqlı bilgilər
verib. O, AMEA Əlyazmalar İnstititu arxivinin 23-cü
fondunda olan 9/146-cı qovluqdakı Əliabbas Müznibin
özkeçmişindən bir parçanı kitabına daxil
edib. Əliabbas Müznib Gəncənin müsəlman əhalisinə
qəddarlıqla divan tutmuş rus generalı Sisyanovun baş
Bakının Qoşa qala qapısı
yaxınlığında qılıncla vurulandan sonra baş
verən hadisələrdən söz açarkən yazır:
“...Hüseynqulu xan Bakıdan çəkildikdə xanın əqvam
və əqrabasına rus qoşunları tərəfindən
şiddətli cəzalar verilib. Həbs, sürgün, edam edilməkdən müzayiqə
olunmayıb... Qətliam şəhərdə həftələrlə
davam edib. Colum-cocuqlar qılıncdan
keçirilib. “Yeddi ev bir küvəcə
möhtac oldu”- zərbül-məsəli bu tarıcı hadisənin
şahidi idi”. Əliabbas Müznibin arxivi ilə
yaxından tanış olan professor
İslam Ağayev yazır: “Bu faciəli hadisələr
dövründə Ə.Müznibin bütü nəsli
çar qoşunları tərəfinfən şiddətli cəzalara
düçar olur. Bütün nəsil
qırılır. Təkcə altı aylıq Novruz
babası sağ qalır”.
Xan soyundan olmasına baxmayaraq çox kasıb bir həyat
yaşayırlar. Ataları Mütəllib daşyonan
işləməklə, anaları Reyhan da evdə yasdıq və
başmaq üzlərinə tikmə vurmaqla, uşaqlara və
qadınlara Qurani-Kərimi oxumağı öyrətməklə
ailəni dolandırıblar”. Araşdırmada daha sonra
vurğulanır: “Doğulanda Zeynalabdin adı verilən,
sonralar Əmin Abid kimi tanınan şair və
araşdırıcı 1898-ci ildə Bakıda anadan olub. Anasının evdə açdığı kursda
ilk biliklərə yiyələndikdən sonra Bakıdakı
III Aleksandr Oğlan giminaziyasını bitirib. Təhsilini İstanbulda davam etdirmək istəyən
Əmin Abid Birinci Dünya Savaşı
başladığına görə Rusiyanın müharibə
apardığı ölkənin paytaxtına təhsil
almağa gedə bilmir. Qardaşı
şair, naşir, tərcüməçi,
araşdırıcı Əliabbas Müznibin yanında
“Babai-Əmir” və “Dirilik” jurnallarında işləyir.
13-14 yaşlarından dövrü mətbuatda
şeir, hekayə və məqalələrini çap etdirən
Əmin Abid Rusiya Birinci Dünaya Savaşında məqlub
olduqdan, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra
İstanbula pedoqoji təhsil almağa gedir. 1921-ci ildə təhsilini başa vurub vətənə
qayıtdıqdan sonra onu yenidən İstanbul
Darülfününda oxumağa və Azərbaycan ədəbiyyatının
tarixinə dair araşdırmalar aparmağa göndərirlər.
İstanbulda oxuduğu illərdə oradakı qəzet
və jurnallarda şeirlərini və elmi məqalələrini
nəşr etdirir. Azərbaycan mühacirlərinin
İstanbulda nəşr etdirdikləri “Yeni Kafkasiya”
jurnalında gizli imza ilə nəşr etdirdiyi antisovet
şeirləri onu oxucular və siyasətçilər arasında
məşhurlaşdırır. İstanbulda oxuduğu
illərdə özü ilə eyni fakültədə oxuyan,
milliyyətcə alban (arnaut) Nafiə Əhməd
Şükrü qızı (Nafiə kiçik ikən
atası vaxtsız vəfat etdiyindən anası .....ərə gedir. Buna görə də
Nafiə xanım atalığının soyadını qəbul
etməli olur) ilə evlənir. Azərbaycan
hökumətinin təqaüdi ilə universitetdə oxumaqla
yanaşı İstanbulun, Qəzvinin, Ərzurumun və
Avropanın bir sıra şəhərlərinin kitablarında
axtarışlar aparır, Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı
tarıxını yazmağa başlayır. Avropa metodları ilə yazdığı əsərin
son cildini 1926-cı ildə tamamlayaraq universitetin professorlar heyətinə
təqdim edir. “Azəri ədəbiyyatı
tarixi” adlandırdığı 335 səhifəik əsər
İstanbul Universitetinin professorlar heyəti tərəfindən
yüksək qarşılanır. Zaqafqaziya Sovet Federativ
Sosialist Resbublikaları Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin
Tbilisidə nəşr olunan “Yeni fikir” qəzetinin İstanbul
müxbiri Əli Şahbazov yazır: “Kitabın sahibi Əmin
Abid yoldaşımız səkkiz sənədən bəridi
İstanbulda bulunmaqdadır. Darülmüəllimin
Aliyeyi bitirdikdən sonra Darülfünunda Azərbaycan Şura
hökumətinin təxsisatı ilə təhsilə
başlayıb, eyni zamanda İstanbulun zəngin
kitabxanalarında mütəvazianə bir surətdə tətəbəata
davam edib. Məruz qaldığı bir çox fəqir
və səfalətə rağmən davamlı bir şey nəticəsində
Azəri ədəbiyyatına dair şayandiqqət bir
çox yeni materiallar əldə edib... Bu
mühüm əsəri vücuda gətirməyə
çalışmaqla Azəri mədəniyyəti tarixində
görülən böyük boşluğu Əmin Abid
yoldaşımız qismən doldurmuş bulunuyor. Darülfünunda qəbul edilən əsəri
kitabının son əsrə aid yalnız bir cildidir. Ümumi əsər altı cilddən ibarətdir.
Azəri ləhcəsinin zühur etdiyi tarixdən
əsrimizə qədər Azərbaycanda cərəyan edən
fikir və ədəbi hərəkat son sosioloji metodlar nəzər
etibarı alınaraq müqayisəli təhlil və tərtib
üsullarına əsasən təqdim edilib".
Əli
Şahbazov elə həmin məqalədə əsərin
xülasəsinin nəşr olunmaq üçün gənc
macar şərqşünası Margit Pallu tərəfindən
tərcümə edildiyini, Əmin Abidin Bakıya gedib əsərini
"Maarif komissarlığına təqdim" edəcəyini
və "Maarif komissarlığı müsəyyərindən
dolayı Əmin Abid yoldaşımıza təqdir medaliyəsi"
veriləcəyini yazırdı.
Ə.Abid İstanbulda oxuyarkən bir neçə elmi məqaləsini də Bakıdakı “Maarif və mədəniyyət” jurnalında çap etdirmişdi. Vətənə döndükdən sonra pedaqoji texnukumda, universitetdə dərs deməklə yanaşı ciddi elmi araşdırmalar aparır. Elmi nəşrlərdə, məcmuələrdə və mətbuatda o dövür üçün çox aktual olan məqalələr dərc etdirir, kitablar tərtib edib edir. Sovet hökuməti ateizi əldə bayraq edərək dinə qarşı sərt mübarizəyə başlamışdı. M.F.Axundovun əsərlərindən bu işdə səmərəli istifadə etməyə çalışırdılar. Özlərini Sovet ideologiyasının bayraqdarı sayan Azərbaycan ziyalıları Mirzə Fətəlini burja-ticarət sinfinin yazıçısı kimi tənqid etsələr də onun yübileyini də keçirir, əsərlərini toplayıb nəşr etdirməyə can atırdılar. Bu məqsədlə Əmin Abidi Tbilisiyə göndərmiş, M.F.Axundovun arxivinin Bakıya gətirilməsinə, katoloqunun və əsərlərinin nəşrə hazırlanmasına onu da cəlb etmişdilər. Ə.Abid də bu işi şərəflə görmüş, M.F.Adundovun arxivini elmi əsaslarla tərtib etməklə yanaşı, oradakı sənədlərin katoloqunu hazırlamış, dövrü mətbuatda Mirzə Fətəlinin irsi haqqında olduqca dəyərli məqalələ nəşr etdirmişdi.
Dövrü mətbuatda folklorumuzla bağlı “Heca vəzninin tarixi” (Abid Əmin, 1927: sayı 3, sayı 4 və sayı 6-7), “Türk el ədəbiyyatına elmi bir baxış, (Oğuznamə. Prof. Samoyloviçə)”, (Abid Əmin, 1929: sayı 5 (29), səh. 30-32, sayı 8 (32), səh. 28-29), “Əşirət dövründəki Azərbaycan ədəbiyyatına dair vəsiqələr”, (Abid Əmin, 1930: sayı 3 (8), səh. 48-52), “Türk xalqları ədəbiyyatında mani növü və Azərbaycan bayatılarının xüsusiyyətləri”, (Abid Əmin, 1930: sayı 4-5) və b. önəmli məqalələrini nəşr etdirən Əmin Abidin o dövr ücün olduqca dəyərli bir əsəri- “Türk xalqlarının ədəbiyyatı tarixi” nəşr edilməyib və uzun illər araşdırıcıların diqqətindən kənar qalıb.
Əmin Abid folklorla bağlı nəşr etdirdiyi məqalələrində “Türk xalqlqrının ədəbiyyatı tarixi” əsərinin birinci cildinin əlyazmasından geniş istifadə edib. Bəzi məqalələrində əsərinin müxtəlif cilidlərini qaynaq göstərsə də bu əsərini çox da qabartmayıb. Azərbaycandan folklorumuzla bağlı nəşr etdiridyi ilk məzaləsi “Heca vəzninin tarixi”ndə əsərindən parçalar var. Araşdırıcı bu məqaləsində Azərbaycanda ilk dəfə heca vəzninin tarixi dərindən və elmi əsaslarla öyrənilməklə yanaşı, nəzəri məsələlərə də geniş yer verib. Vəzni dilin məhsulu hesab edən, “hər ictimai zümrənin öz ilk şeirinə verdiyi ahəngi dilin ümumi ahəngindən ayrılan ünsür-əlamətlər məcmuəsi” adlandıran Ə.Abid “Türklərin şeir musiqisini axtarmaq üçün nə Ərəbistanın qızğın çöllərinə, nə də İranın tozlu obalarına getmək lazım deyil: sözlərin dilimizə çevrilməsi, bunun fəlsəfəsini anlamaq üçün yetərlidir",- yazırdı”.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 4 aprel.- S.14.