Sən ey payız bənövşəsi, sən ey bahar nişanəsi...

Musa Yaqubun poeziyası harmoniyası, ritmi və ahəngdarlığı ilə xalq ruhunun tərənnümüdür. Xalq şeiri ilk yarandığı gündən xüsusi ritm ilə, ifa şəraiti ilə üzvi surətdə bağlı olub, insanın həyatını və dünyabaxışını, zəhmət və nəşəsini, arzu və əməllərini, məhəbbət və nifrətini duzlu bir dildə, obrazlı şəkildə, yüksək, yığcam, təsirli bir tərzdə ifadə edib.

Xalq şeiri şəklində yazıb-yaradan şairlər öz bədii-estetik duyğularına xilaf çıxmayıb, mənəvi aləmini zənginləşdirməyən, ruhunu oxşamayan şeirlər yazmayıblar. M.Yaqub şifahi xəzinəmizdən götürdüyü həyati məzmun, yüksək bədii meyar əsl mənada yaradıcılığının nüvəsini təşkil edir. Şairin poeziyasında lirik mənin, lirik duyğuların və məhəbbət motivlərinin təsvirində təbii təşbeh və ifadələrin üstünlük təşkil etdiyini göstərmək üçün yüzlərlə folklor nümunələrindən misallar gətirmək olar.

Təbiət təsvirləri, doğma vətənin gözəllikləri, yazının, yayının, qışının və payızının xüsusiyyətləri xalq poeziyasında ən çox işlənmiş mötivlərdəndir. Bu cür qoşmalar çox təbii, inandırıcıdır. Xüsusən “Dağlar” mövzusu geniş işlənib. Görünür, yalnız ona görə yox ki, torpaqlarının böyük hissəsi aran olan azərbaycanlı üçün dağ yayda şəfalı yaylaqdır, sinəsi qoyun sürülərinin bəsləndiyi, yeyib-kökəldiyi otlaqlardır. Xalqın zəmilərinə, bağlarına qüvvət verən tükənməz su mənbəyidir, həm də dağlar xarici və daxili zülmkarlara qarşı mübarizədə əsrlər boyu xalqa və xalq qəhrəmanlarına təbii sığınacaq, təbii qala olub. Həmişə insanın real hisslərinə, real duyğularına əsaslanan M.Yaqub poeziyası dağları tərənnüm edərkən elə bil ki, sözlə şəkil çəkir, mənzərə yaradır. Şair sözlə dağların təsvirini verir, həmişə dağın dağ fəlsəfəsini şərh edir:

Musa, bu yerlərdən uzaq düşmə heç,

Təpə kölgəsində daldalanma, keç.

Arxa da seçəndə dağdan arxa seç,

Ram edər özünə dövranı dağlar.

O, dağ mövzusunu “nəinki insanın psixoloji aləmi, hissiyyatı ilə bağlı surətdə həm də onu ictimai cəhətdən mənalandıraraq tərənnüm edir”.

M.Yaqub əfsanələrə öz əfsanəvi poeziyasında xüsusi önəm verib. Bir çox əfsanələr var ki, şair öz könül duyğularından pərvazlandırmaqla onların boyat sevgisini təzələyir. Xalq yaradıcılığını təkcə tədqiqatçılar araşdırıb üzə çıxarmır. Ən çox şairlər və yazıçılar xalq folklorunun bir çox nümunələrini təkrar-təkrar yazıya alıb, onları itib-batmağa qoymayıblar. Görək görkəmli şair əfsanələri necə “öz köynəyindən” keçirir. Şairin çox sadə görünən şeirindən bir bəndə nəzər salaq:

Azalıb mehri dünyanın,

Kəmi yox qeyri dünyanın.

Yolları əyri dünyanın

Keçidlərin bilərsənmi?

Folklor canlı yaddaşdır. Ağız ədəbiyyatı yüz illər boyunca yaddaşdan aldığını yaddaşa ötürür. Yaddaşlarda miras olaraq qorunub saxlanan xalq xəzinəsi yazıya alındıqca, yaşlı nəslin hafizəsindən alınıb gələcək nəsillərə dəyərli mənəvi sərvət olaraq yadigar qalır. Məlumdur ki, bədii-ədəbi nümunələr yazılı və şifahi ədəbiyyat adı altında əsas etibarilə iki yerə bölünür. Təbiidir ki, yazılı ədəbiyyata məxsus olan ədəbi yaradıcılıq janr spesifikasına görə şifahi ədəbiyyata aid olmayan janrları və ədəbi qanunları özündə daşıyır. Ancaq buna baxmayaraq yazılı ədəbiyyatın da mühüm hissəsi elə folklor janrları ilə əhatə olunur. Folklor insanı doğumdan ölümə kimi müşaiyyət edən yaradıcılıq prosesi olduğu üçün yazılı ədəbiyyatın da əsasında möhtəşəm təməl təşkil edir. Bütün dünya xalqlarının böyük sənətkarlarının əsərlərində folklor nümunələri məhək daşı rolunda çıxış edir. Atalar sözü və məsəllər, tapmacalar, nağıllar, xalq dramları, əmək nəğmələri, əfsanələr, lətifələr, bayatılar, xalq mahnıları, uşaq folkloru, laylalar, nazlamalar, əzizləmələr, Aşıq yaradıcılığı, epos, dastan, rəvayət, hekayət, yediləmə, ağı və s. kimi xalq yaradıcılığı örnəkləri bu və ya digər şəkildə yazılı ədəbiyyatın tərkibinə hoparaq özünü yaşadan mütəhərrik düşüncə məhsulu kimi iştirak edir. Yazılı ədəbiyyatın ilk nümunələrindən bu günə kmi yalnız o əsərlər yaşarı olur ki, onlar özündə folklordan gələn bilgiləri daşıyır. Əlbəttə, bu inkar olunmazdır ki, xalqa söykənməyən sənətkar xalq tərəfindən sevilə bilməz. Xəlqi yazarların böyüklüyü məhz onların xalqa məxsus ədəbi örnəklərdən qidalanması vasitəsilə olur. Təsadüfi deyil ki, dünya poeziyasının zirvəsində dayanması az qala mübahisəsiz qəbul olunan böyük şair N.Gəncəvi demək olar ki, “Xəmsə”sinin bütün mövzularını folklordan alıb, əfsanə, nağıl və hekayətlər əsasında solmaz əsərlər yaradıb. Yazılı ədəbiyyatın görkəmli klassikləri X.Şirvani, N.Gəncəvi, İ.Nəsimi, Q.Bürhanəddin, Ş.İ.Xətai, M.Füzuli, M.V.Vidadi, M.P.Vaqif, A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov, Q.B.Zakir, S.Ə.Şirvani, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, A.Səhhət, Ə.B.Haqverdiyev, H.Cavid, S.Vurğun, M.Müşfiq, B.Vahabzadə və s. bir çox sənətkarların əsərlərində xalq yaradıcılığı ana xətt təşkil edir. Bədii yaradıcılığı ilə xüsusi çəkiyə malk olan dəyərli şairimiz M.Yaqubun da ədəbi irsində folklor materialları qüvvətli bir səviyyədə səciyyələnir. Biz bu səviyyələri müəyyənləşdirmək üçün şairin yaradıcılığını öz içərisinə alan “Bu dünyanın qara daşı göyərməz” kitab-külliyyatına (1997-ci ildə və təkrar olaraq əlavələrlə birlikdə 2007-ci ildə nəşr olunub) müraciət etməyi məqsədəuyğun hesab etdik.

Şairin yaradıcılığında folklor bilgilərindən irəli gələn şeir nümunələri aşkar görünməkdədir. Təbiət qoynunda yaşayan M.Yaqubun şeirlərində təbiət vahid opqanizm olaraq canlı formada iştirak edir. Təbiətdə olan su da, daş da, qaya da, torpaq da, ağac da, çiçək də, quş da, böcək və s. də obraz olaraq insan kimi canlıdır. Bizə məlumdur ki, bu anlayış yazılı ədəbiyyatımıza folklordan gəlir. Folklorumuzda suyla, daşla, quşla, ağacla söyləşmələr yetərincə yayğındır. Dastan və nağıllarımızda bu obrazlı dialoq xüsusi səciyyə daşıyır. Şairin bu cəhəti özündə daşıyan motiv səviyyəsində işarələnən, təbiətin al boyası olan lalələrə müraciətlə yazdığı misralar da bu qəbildəndir. “Lalə” şeirində şair elə bir canlı obraz ərsəyə gətirib ki, sanki qarşımızda canlanan lalə tablosu çiçəyi deyil, insanı səciyyələndirir:

Utancaq gəlin tək çəkinib əvvəl,

Bürünər bir yaşıl duvağa lalə.

Yırtıb örpəyini baş qaldıranda,

Bənzər təbəssümlü dodağa lalə.

Şair müşahidə etdiyi mənzərəni metaforik olaraq hələ açılmamış lalənin timsalında qələmə alır. Laləni utancaq gəlinə bənzədən müəllif onun üzünə yaşıl duvaq çəkməsini təsvir edərkən hələ açılmamış çiçəyin yaşıl tumurcuğunu bədii səviyyədə mənalandırır. Daha sonra açılıb gözə görünən laləyə rəng baxımından semantik anlam yükləyib, onun duvağını götürərək qırmızı dodağını göstərdiyini göstərir. Gördüyümüz kimi şair çiçəyə insana xas xüsusiyyətləri cəmləməklə çiçəyi insanlaşdırır. Özü də bu metafora şeir boyu davam edir:

Yel əsib duvağı salar üzündən,

Görərsən xal qoyub yanağa lalə.

Yağışlar yuyanda ləçəklərini,

Çəkər saçlarını darağa lalə.

Şair digər bəndlərdə işarələdiyi bənd yekunu rədif sırası misralarda “Verər sinəsini qabağa lalə”, “Bənzəyər bir qərib qonağa lalə” və s. şəkildə insani xüsusiyyətləri çiçək örnəyində yüksək poetik səviyyədə ifadə edir. Onu da qeyd etmədən keçmək olmur ki, şair bu situasiyada məntiqi olaraq lalə çiçəyinin ləçəyinə əsasən laləni sinəsi dağlı, bağrı yanıq və s. kimi deyil, bir gəlinin yanağına xal qoymasına bənzədir.

M.Yaqubun “Lalə” şeirində bu cəhət də aydın sezilir ki, şairin bu mövzuya müraciəti folklorumuzdan qidalanır. Təsadüfi deyil ki, “Abbas və Gülgəz” dastanında Aşıq Abbas məhz baharın gəlişinin müjdəçisi olaraq öncə lalələrdən bəhs açır:

Budu gəldi bahar fəsli,

Dağların lala vaxtıdı.

Açılıbdı qızıl güllər,

Bülbülün bala vaxtıdı.

Aydındır ki, dastan poetikasını dərindən bilən şairin əsərlərində dastanlardan gələn bir çox mövzular, xüsusilə də təbiət peysajları yeni bir formada əks olunmaqdadır. Bu baxımdan “Qurbani” dastanı da bu kontekstdə diqqətdən kənarda qala bilməz. Az qala bütün bədii ədəbiyyatımıza bənövşə ətiri gətirən, əsrləri aşıb gələn bu dəyərli dastandan yayğınlaşan “Bənövşə mövzusu” yazılı ədəbiyyata da böyük təsir göstərib. Məlumdur ki, bu mövzu ən geniş səviyyədə məşhur “Qurbani” dastanında poetik formul olaraq diqqət çəkir. Qurbani şeiri bu mövzuda yazılan şeirlərin zirvəsi hesab olunur. M.Yaqub da bu mövzuda bir çox ədəbi-bədii örnəklər ərsəyə gətirib: “Payız bənövşəsi”, “Bənövşə gileyi”, “Bənövşə ömrü”, “Bənövşə çəkisi”, “Bənövşə sualı” və s. şeirlər də göründüyü kimi şairin bu mövzuya nə qədər həssas olduğunu göstərir. Folklorumuzu gözəl bilən şair sanki Qurbani ənənəsini davam etdirərək elə aşıq şeir üslubuna yaxın şirin bir dildə bənövşəyə müxtəlif yönlərdən yanaşmaqla bu mövzuya təkrar-təkrar qayıdır. Bu ilk olaraq elə şeirlərin adından da aşkar görünür. Şair “Payız bənövşəsi” şerində bənövşə ilə dialoq qurur, bənövşənin təbiət qoynunda vaxsız gələn qonaq kimi payız vaxtında çıxmasını kövrək bir narahatçılıqla ifadə edir:

İndi xəzan çağıdır, ay bənövşə,

Axı xəzan çiçəklərə yağıdır ay bənövşə!

Bəs nə əcəb indi üzə çıxmısan?

Yoxsa çox darıxmısan?

Şair “Lalə” şeirindəki kimi “Bənövşə payızı” şeirində də bənövşə ilə canlı ünsiyyət qurur, onunla söyləşir, folklor ənənəsindən gələn bütün təbiətlə canlı varlıq kimi dialoq qurma spesifikasını mənimsəyir, öz şeirlərini bu xüsusiyyətlər üzərində yaşarı edir.

M.Yaqubun bu şeri çox maraqlıdır ki, Aşıq Qurbaninin söylədiyi “Bənövşəni” rədifli dastan nəzmi ilə çox səsləşir. Qurbani də vaxtı keçmiş bənövşə haqqında danışır, onu gözəl Pərinin əlində gördükdə buna işarə edir:

Başına döndüyüm ay qəşəng Pəri,

Adətdi, dərərlər yaz bənəfşəni.

Ağ nazik əllərnən dər, dəstə bağla,

Tər sinən üstünə düz bənəfşəni.

Səhər olcaq nə bülbüllər oxuşdu,

Hökm oxundu, süleymanlar yerişdi.

Qurbani der, gülün vaxtı sovuşdu,

Daha iyləmirik biz bənəfşəni.

Məhz bu şeirlərin yaxınlığı şairin folklor mətnindən çıxış etdiyini aydın şəkildə təzahür etdirir. Ancaq müəllif bu şeirdə öz yeni baxışlarını nümayiş etdirməklə təqlidçi olmadığını, xalq xəzinəsinə xəlqi şair olaraq yanaşdığını göstərir. Bu şairin bənövşə mövzusunda yazdığı digər şeirlərində aydın görünür.

Qalib Sayılov

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 25 aprel.- S.14.