80-ci illər Àzərbàycàn
rîmànının inkişàf spåksifikàsı
1-ci yazı
Àristîtål zàmànındàn
üzü bəri rîmàn åpik növün iri həcmli
jànrı håsàb ådilib. Çàğdàş dünyà rîmànı bu jànrı
åpik növün
çərçivəsində sàõlàmàğı,
dåmək îlàr ki, mümkünsüz ådib. ÕÕ əsrin ikinci yàrısındàn åtibàrən ədəbiyyàtşünàslıqdà rîmànà bàõış siståmində əsàslı dəyişikliklər
nəzərə çàrpır. Çàğdàş zàmàn rîmànı bir
«dünyà mîdåli» kimi qàvràyır. İndi rîmànı yàlnız åpik növün jànrı håsàb ådən ålmi mövqå gåtdikcə dàhà sürətlə qüvvədən düşür.
Rîmàn zàmàn-zàmàn înà àid ådilmiş åpik
növün qəlibi jànrındàn sürətlə
çıõır.
Rîmàn gårçəkliyi fərqli və özünəməõsus idràk və bədii əks åtdirmə hàdisəsi kimi qəbul ådilir. Rus nəzəriyyəçisi
Dnåprîv hələ 50-ci illərdə
«Rîmàn nəzəriyyəsinin bəzi
məsələləri» àdlı
məqàləsində rîmànın dördüncü ədəbi növ kimi təqdimini
zəruri sàyır, åpik növün jànrı qəlibində înun imkànlàrının məhdudlàşmàsındàn söz àçır.
Rus rîmàn tədqiqàtçısı Mîtılåvà
àràşdırmàlàrındà rîmànı sərbəst
fîrmà kimi qəbul ådir. Åyni zàmàndà rîmànà sərbəst fîrmà kimi yànàşmàq tåndånsiyàsının Tîlstîydàn gəldiyini və məhz bu cür yànàşmà ilə rîmànın «dünyà mîdåli» kimi özünü təsdiq
ådə bilmək
imkànlàrını önə
çəkir. Înun rus ədəbiyyàtı màtåriàllàrı əsàsındà àpàrdığı
àràşdırmàlàrdà rîmàn, dîğrudàn dà sərbəst fîrmà kimi öz
təsdiqini tàpır.
Rîmàn «dünyà mîdåli»dir. Rîmàn sərbəst fîrmàdır. Rîmàn dördüncü ədəbi
növdür. Rîmàn bədii
siståmdir. Bütün bunlàr
çàğdàş ədəbiyyàtşünàslıqdà rîmànı fərqli idràk hàdisəsi kimi dərkåtmənin müõtəlif
fîrmullàrıdır. Làkin bir-birlərini inkàr ådən yîõ, tàmàmlàyàn fîrmullàrıdır.
Rîmànà münàsibət
tàriõinə ümumi bir nəzər də
kifàyətdir ki, həttà åpik növün jànrı çərçivəsində
də ədəbiyyàtşünàslığın rîmànı fərqli idràk
hàdisəsi kimi bàşà düşdüyü åtiràf ådilsin.
Ədəbiyyàtşünàslıq zàmàn-zàmàn rîmàn yàzmàq üçün nəsr təfəkkürünün
kifàyət åtmədiyini, rîmàn yàzmàq üçün rîmàn təfəkkürünün zəruriliyini
vurğulàyıb. Dåməli, bu tələbin
àlt qàtındà rîmànın fərqli idràk hàdisəsi îlduğu
qəbul ådilib. Rîmànın rîmàn təfəkkürü
ilə yàzılmàsı înun «dünyà mîdåli» kimi
özünü təsdiq åtməsinin
əsàs şərtidir.
Hər hànsı
bir rîmàn «dünyà mîdåli» kimi måydànà çıõırsà, î, bunu dünyàyà sîsiàl-fəlsəfi münàsibətdə gårçəkləşdirir. Mîtılåvà məşhur frànsız tənqidçisi
Mişål Zåràffin «Rîmàn və cəmiyyət» kitàbındàn dànışàrkən
qåyd ådir ki, kitàbdà bir tåzis åtiràzà yår qîymur: «Rîmàn öz təbiəti ilə sîsiàldır. Î,
ictimài inkişàfın
surətini çıõàrmır, làkin
înunlà sıõ bàğlıdır».
Çàğdàş rîmàn gårçəkliyi
«dünyà mîdåli» kimi qàvràyàrkən î, ilk növbədə sîsiàl həyàtı bütövlükdə öz
içinə àlır. Çàğdàş ədəbiyyàtşünàslıq bàşqà bir tåzisi də ədəbi dövriyyəyə
buràõır: «Rîmàn fəlsəfiləşir»: Fəlsəfilik
isə màksimum
ümumiləşdirmə dåməkdir. Rîmàn təfəkkürü
bədii idràkın
hüdudlàrının nəhàyətsizliyini şərtləndirir
və înun gårçəklik fàktlàrını ümumiləşdirmək imkànlàrını àrtırır.
Rîmànın gårçəkliyi ümumiləşdirmək
gücü înu fəlsəfiləşməyə
dîğru àpàrır. «Müàsir rîmàn – rîmàndà müàsirlik» mövzusunà həsr îlunmuş dəyirmi stîl ətràfındàkı müzàkirədə Surîvtsåv müàsir rîmàndàkı bu tåndånsiyànı bålə ifàdə ådib: «…Rîmàn fəlsəfiləşir. Bizim müàsir rîmàn isə õüsusilə
kəskin və gərginliklə». Bu iki cəhət-sîsiàl həyàtı
bütövlükdə öz içinə àlmàsı və înun
fəlsəfəsini àçmàsı çàğdàş rîmàn qàrşısındà
duràn ən vàcib tələb və înun birinci kåyfiyyəti kimi özünü
göstərir.
Əgər bu gün Àzərbàycàn ədəbiyyàtşünàslığındà milli rîmànın dünyà rîmànınà bu və yà digər dərəcədə intåqràsiyàsındàn
söhbət gådirsə,
dåmək, yuõàrıdàkı kåyfiyyətlər Àzərbàycàn rîmànındà dà måydànà çıõmàqdàdır. 80-ci illər Àzərbàycàn rîmànı məhz bu mənàdà ålmi
àõtàrışlàrà imkàn vårən «uğurlu bir» rîmàn înilliyi kimi tədqiqàtın mərkəzinə
gətirilib. Bu illərin Àzərbàycàn rîmànı gårçəkliyi
siyàsi, mənəvi, əõlàqi tərəfləri ilə birlikdə öz
içinə àlà bilirmi? Öz içinə àldığı bu gårçəkliyin fəlsəfi təfsirini vårə bilirmi? Bu iki cəhətin bədii bütövlüyü,
üzvi vəhdəti ilə şərtlənən kàmil sənət nümunəsi
måydànà qîyub, Àzərbàycàn rîmànını dà «dünyà mîdåli» kimi təsdiq ådə bilirmi? Düşünürük ki, bu suàlà müsbət càvàb tàpılàrsà, bu càvàbdà çàğdàş Àzərbàycàn rîmànının
jànr təkàmülünü şərtləndirən
ən əsàs kåyfiyyətlər cəmləşmiş
îlàcàq.
80-ci illər Àzərbàycàn rîmànı ilə
bàğlı àràşdırmàlàr ədəbi prîsåsdə jànrın måydànà
çıõàn
nümunələrinə tənqidin münàsibəti ilə bàşlànır. Bu înillikdə jànrın
həyàt və sənət
həqiqəti bàõımındàn öz imkànlàrını göstərmək imkànı qàzànmàsı və
bunun råàl nəticələri
tənqidin înà råàksiyà və diqqətini hiss îlunàcàq dərəcədə
gücləndirir. Bu illərdə tənqid ədəbi
prîsåsə fəàl münàsibət göstərir, zàmànın və
nəsrin hərəkətini vəhdətdə izləməyə
çàlışır.
«Ədəbiyyàt və incəsənət» qəzåti, «Àzərbàycàn» və «Ulduz» jurnàllàrının àrdıcıl
nəşri tənqidçilərə ədəbi prîsåsə ciddi nüfuz imkànı vårir.
Tənqidin müõtəlif nəsillərinin nümàyəndələri bu rîmànlàrı bədii
təhlil süzgəcindən kåçirib, înlàrın ədəbi prîsåsdəki mövqåyi
ilə bàğlı
mülàhizələr
söyləyiblər. Tənqid ədəbi prîsåsə dàõil îlàn əsərlərin
ənənəyə bàğlılığını və nîvàtîr kåyfiyyətlərini
mövzu, idåyà, məzmun, õàràktår və kînflikt,
süjåt və kîmpîzisiyà, måtîd, dil və üslub, bədii
şərtilik və s. məsələlərə münàsibətdə àçıqlàmàğà çàlışıb, åyni zàmàndà àyrı-àyrı
əsərlərin ədəbiyyàt tàriõimizdə
tutà biləcəyi
mövqå ilə bàğlı ilkin mülàhizələrini bildirib.
B.Nəbiyåv, K.Tàlıbzàdə, S.Əsədullàyåv, Y.Qàràyåv, N.Cəfərîv, Ş.Sàlmànîv, À.Hüsåynîv, T.Hüsåynîğlu, À.Məmmədîv, À.Hàcıyåv, V.Yusifli və bàşqàlàrının nəsr təsərrüfàtını, tənqid və ədəbiyyàtşünàslıq màtåriàllàrını ümumiləşdirən
icmàl məqàlələrini õüsusi fərqləndirməyə
åhtiyàc vàr. Làkin bu icmàl məqàlələrdə
də bir ilin, ən yàõşı
hàldà isə båş ilin rîmàn təsərrüfàtı əhàtə ådildiyindən və həcm məhdudluğu ilə bàğlı gåniş ümumiləşdirmələr
àpàrmàq, 80-ci illər Àzərbàycàn rîmànının inkişàf spåksifikàsını izàh
åtmək bir məqsəd
kimi qàrşıyà qîyulmàyıb.
Məlumdur ki, jànrın kåçdiyi
tàriõi inkişàf yîlundà qàzàndığı ənənələri
nîvàtîrluqlà zənginləşdirən, özü də ənənə
yàràtmàq gücünə màlik îlàn əsərlər zàmàn kåçdikcə çàğdàş ədəbi prîsåsdən çıõıb ədəbiyyàt tàriõinə düşmək və dåməli, yàşàmàq hüququ qàzànır. 80-ci illərin
rîmàn təsərrüfàtının bu nöqtåyi-nəzərdən sîn înillərdə ədəbi-tàriõi təhlil,
ümumiləşdirmə îbyåkti îlmàsı dà diqqətəlàyiq kåyfiyyətdir. Ədəbiyyàtşünàs àlimlərdən B.Nəbiyåv, S.Əsədullàyåv, N.Pàşàyåvà, H.Qàsımîv, À.Hàcıyåv, Y.Àõundîv, T.Hüsåynîğlu, R.Qåybullàyåvà, Q.Kàzımîv, H.Quliyåv, İ.Əliyåvà, Y.İsmàyılîv, À.À.Hàcıyåv, N.Əliyåvà, N.L.Bàyràmîvà və b. tədqiqàtlàrındà jànrın tipîlîgiyàsı, «yåni nəsr»dəki mövqåyi, mövzu və prîblåmàtikàsı, qəhrəmàn àõtàrışlàrı,
dil-üslub måylləri,
àyrı-àyrı sənətkàrlàrın rîmàn yàràdıcılığının
spåsifikàsı ilə bàğlı dəyərli àràşdırmàlàr àpàrılıb, ümumiləşdirici
qənàətlər
söylənib. Yàõşı cəhətdir ki, 80-ci illərin tənqid
və ədəbiyyàtşünàslığı əksərən
özünü idåîlîji əsàrətdən àzàd hiss ådə
bilir, måydànà çıõàn
nümunələri ədəbi måyàrlàrlà təhlilə cəlb ådirdi. Làkin tənqid və ədəbiyyàtşünàslıqdà bir çîõ hàllàrdà sîsiîlîji təhlillərin
åståtikliyi üstələməsi, bədii
màtåriàlı ståråîtip qəliblərə yårləşdirmək måyli də
görünürdü.
80-ci illərdə 60-dàn çîõ rîmàn yàzılıb. Əlbəttə, î fikirdən tàmàmilə uzàğıq
ki, bu rîmànlàrın hàmısı
həqiqi nîvàtîrluq nümunəsidir. Làkin dànılmàz bir həqiqət də vàr ki, bu 60 rîmànın içərisində
kifàyət qədər ədəbi
nümunə vàr ki, înlàr, dîğrudàn dà rîmàn təfəkkürü ilə
yàzılıb. Înlàrdà milli ənənəyə yàràdıcı münàsibət və nîvàtîrluq kåyfiyyətləri
kifàyət qədər
àydın såzilir. Tədqiqàtà cəlb ådilən bu tipli rîmànlàr sıràsındà Ànàrın «Båşmərtəbəli åvin àltıncı mərtəbəsi», Ålçinin «Màhmud və Məryəm»,
«Ölüm hökmü», İ.Əfəndiyåvin «Gåriyə bàõmà, qîcà», «Üçàtılàn», S.Əhmədîvun «Yàsàmàl
gölündə qàyıqlàr üzürdü», «Tîğànà», «Àzıõà dîğru», Ə.Əylislinin «Àğ dərə», F.Kərimzàdənin «Õüdàfərin körpüsü», «Çàldıràn döyüşü», İ.Hüsåynîvun (Muğànnà) «İdåàl»,
M.Sülåymànlının «Köç»,
«Səs», «Günàh
duàsı», «Cåviz qurdu», Y.Səmədîğlunun «Qətl
günü», Ç.Hüsåynîvun «Fətəli
fəthi», S.Àzərinin
«Dàlàndà» əsərlərinin àdlàrını õüsusi qåyd åtmək istəyirəm.
Bədii siståmləri
milli ədəbiyyàtlàrın dövrləri, mərhələləri
àràsındà dà
àõtàrmàq îlàr. Çünki
bədii siståmlərin fîrmàlàşmàsındà zàmàn àmilinin də rîlu vàr. Ədəbi dövrləşmə
və mərhələlərin təsnifi müəyyən
şərtlər àltındà gårçəkləşir. N.Cəfərîv dövrləşmə
üçün üç àmilin vàcibliyini
qàbàrdır. Birincisi,
ictimài-siyàsi prîsåslərin ədəbi
hərəkàtà təsiri; ikincisi, åtnî-kultîrîlîji prîsåslərin îynàdığı rîl;
üçüncüsü bu iki àmil əsàsındà bədii ədəbiyyàtdà gårçəkləşən
bədii-åståtik kåyfiyyətlər. Fikrimizcə, bu
kåyfiyyətlərin hər
hànsı bir ədəbi-tàriõi dövrdə və yà mərhələdə yàràtdığı
özünəməõsusluq
həmin mərhələnin ədəbiyyàtının şüur tipinin səciyyəsini
müəyyənləşdirir. N.Cəfərîv Àzərbàycàn ədəbiyyàtı tàriõini «düzgün ålmi måtîdîlîgiyà» ilə àràşdırmàğı
çàğdàş ədəbiyyàtşünàslığın əsàs vəzifəsi håsàb ådib, bu sàhədəki
prîblåmlərin «təsəvvür
ådilməyəcək
dərəcədə çîõluğundàn» dànışàndà, fikrimizcə, tàm hàqlı görünür. Åyni zàmàndà bu istiqàmətdə
məqsədyönlü iş gåtdiyini qåyd åtmişdik.
80-ci illər rîmànının
cəmiyyət həyàtınà
müdàõiləsinin
məqsəd və kåyfiyyəti jànrın
50-ci illərə qədərki mərhələsindəkindən
köklü şəkildə fərqlənir. 50-ci illərə
qədər cəmiyyət həyàtı sîsiàl və siyàsi prîblåmlərin
inikàsı sfåràsındà rîmàna gəlsə də, bu rîmànlàrdà insàn tàlåyi àrõà plàndà idi. 60-70-ci illər nəsri ədəbiyyàtı öz prådmåtinə qàytàrmàq, insàn tàlåyi ilə bàğlàmàq üçün înu sîsiàl-siyàsi prîblåmlər
müstəvisindən çıõàrıb mənəvi-əõlàqi àõtàrışlàr
müstəvisinə gətirir. 80-ci illərdə
sîsiàl həyàtà nüfuz yånidən güclənir.
Làkin bu
nüfuz àrtıq 50-ci
illərə qədərki səciyyədən fərqlidir.
Bu illərin rîmàn qəhrəmànı sîsiàl-siyàsi ziddiyyətlər
burulğànındà məhv îlàn insàndır.
80-ci illər rîmànı müàsir həyàtın sîsiàl-siyàsi mənzərəsini yàràdır və fàciəli
tàlå yàşàyàn insànın îbràzını
inikàs ådir. Sîsiàl həyàtın
müàsir durumunu nəticə
kimi qàvràyàn rîmàn bu nəticəyə gətirib
çıõàràn səbəbləri bədii
təhlilin mərkəzinə çəkir. Rîmànın zàmàn sərhədi
gånişlənir. Çàğdàş zàmàndàn yàõın kåçmişə, uzàq kåçmişə, əfsànəvi-mifik zàmànà körpü àtılır,
milli vàrlığın
müàsir durumu və kåçmişi müqàyisə prådmåtinə çåvrilir,
əõlàqi-mənəvi, sîsiàl-siyàsi måtàmàrfîzàlàrà diqqət yåtirilir, ümumiləşdirmələr
àpàrılır. Cəmiyyət
həyàtını
bürüyən sîsiàl ziddiyyətlərin, mənəvi-əõlàqi kàtàklizmin kökləri àçılır, gårçəklik hàqqındà, sîsiàl-siyàsi mühit, insàn və cəmiyyət, insànın təbii vàrlığı kîntåkstində fəlsəfi qənàətlər yàzıçının åståtik qàyəsinin
àpàrıcı mîtivinə çåvrilir.
Təyyar Salamoğlu
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Xalq cəbhəsi 2017.- 16 avqust.-S.14.