Sarı qızdan Sarı gəlinə...

“Sarı gəlin” mahnısı ilə bağlı araşdırma

3-cü yazı

Yaradıcılığı türk şifahi xalq ədəbiyyatı, mifologiyası ilə yoğrulmuş N.Gəncəvinin “Yeddi gözəl“ əsərində bəzi hallarda aşiqlə məşuq qovuşa bilmirlər. “Yeddi gözəl”də Nizaminin yaratdığı qəhrəman surəti Çində qara geyinənlərin “Mədhuşlar ölkə¬sin”¬dən quşun ayaqlarından yapışaraq cənnət məkana gəlib çatır, lakin gözəllər şahı huriyə qovuşa bilmir. Belə halın yaranması xalq yaddaşında pərilərin, cinlərin, əyə ruhların, hurilərin nə qədər gözəl olsalar belə müqəddəs, toxunulmaz qalmalarını göstərir. Həmin cəhətdən “Sarı gəlin”də sevənin üsyanı, yanğısı, ümidsiz çırpınışı, sevilənə qovuşa bilməməsi hami ruh Sarı qızdan gələn toxunulmazlıqla əlaqəlidir. Burada mövzu və məsələ ilə əlaqəli monqol türk mifologiyasının, inanclarınnın əsas xüsusiyyətlərindən sayılan motivin - “ göyün sakinləri” “xatalar”ın müqəddəsliyi, toxunulmazlığının xalq yaddaşında qalmasını başqa bir yöndən də izah etmək olardı. Türklərdə, Qars-Ağbaba bölgəsinin insanlarında belə bir deyim var, “Xata-balanı məndən uzaq elə”. Həmin deyimin bir başqa şəkli də “Xata-baladan məni qoru”dur. Bu deyimi daha çox biri başqasını qanunsuz, gizli, təhlükəli işə cəlb etmək istəyəndə işlədirlər. “Məni şər, günah işdən uzaq elə” mənasında söylənən həmin deyimlə güdülən əsas məqsəd “göydəki xatalardan-hami ruhlardan qorxduğuma görə sənin günahına görə mən onların cəzasına düşmək istəmirəm” deməkdir. Başqa sözlə, günah hansı yöndən gəlsə də sonda “xatalar”, tanrıya yaxın hami ruhlar mütləq cəzalandırır. Çox yəqin ki, artıq müasir dövrdə sadə türk xalqı “xata” anlayışının haradan, necə yarandığını bilmir. Lakin genetik ruhun qədimdən sümükləşmiş kodları heç kimin dərk etmədiyi, təsir edə bilmədiyi halda əbədiyyən öz təbii axarında inkişaf edir. Həmin cəhətdən oxşar vəziyyət xalq yaddaşında hami ruh Sarı qızın “Sarı gəlin”ə təsirində də yaranıb. Tanrıya yaxın bölgənin, dağın sakini hami ruh Sarı qızın müqəddəsliyindən, toxunulmazlığından çəkinmə instinkti şüuraltı səviyyədə sevən tərəfindən “Sarı qız”da özünü göstərib. Həmin cəhətdən oxşar ruh inkişafı “Qız qalası” əfsanəsi, məbədi ətrafında davam edib.

Bakıda yerləşən “ Qız qalası “məbədi buta qüruluşunda yaradılb. Buta quruluşu 6, 9 rəqəminin rəmzini təkrarlamaqla qədim mifoloji görüşdə həyatın ilk başlanğıcını, yaranmasını, “əbədi hərəkət” – “burulğanvari inkişaf” bildirir. Bu cəhətdən məbədin quruluşu, məqsədi şumerlərin “zikkurat”ıyla, daoçuluğun (qədim çinlilərin dini) rəmzi ağ-qara butayla uyğunluq təşkil edir. Başlanğıcını qədim çinlilərin, ural-altayların, şumerlərin göyün kişi, An, yerin qadın İn, Ki dünyabaxışından, fəlsəfəsindən alır. Xalq əfsanəsinə görə pak ruhlu qız öz namusunu qorumaq üçün qalanın üstündən yerə atılaraq özünə qəsd edir. Mifoloji cəhətdən baxılsa bu əfsanədə dağı əvz edən hündür qala, inanc mərkəzi məbəd, saf ruhlu gözəl qız (hami ruh), buta, toxunulmazlıq xüsusiyyətləri dağ ruhu Sarı qız surətiylə çox yaxınlıqlara malikdir. Eyni zamanda həmin uyğunluqları “Sarı gəlin”lə müqayisədə qəbul etmək olardı. “Sarı gəlin” mahnısının Azərbaycan, Ərzurum mətnlərini müqayisə etdikdə ural-altay xalqlarının mifoloji görüşlərinin, inanclarının əsas xüsisiyyətlərini müəyyənləşdirməklə həmin oxşarlıqları bəlli etmək mümkündür.

Ərzurum türküsü – Sarı gəlin:

Birinci türkü:

İkinci türküdə oxunan əlavə misralar:

Erzurum çarşı Pazar,

İçinde bir kız gezer.

Elinde divit kalem,

Elinde divit kalem,

Dertlere derman yazar.

Katlime ferman yazar.

Erzurumda bir kuş var,

Kanadında gümüş var,

Palandöken yüce dağ,

Altı mor sümbüllü bağ.

Seni vermem yadlara,

Nice ki bu canım yazar.

Azerbaycan xalq mahnısı - Sarı gelin:

Saçın ucun hörməzlər,

Gülü sulu dərməzlər .

Bu sevda nə sevdadır,

Səni mənə verməzlər.

Bu dərənin uzunu,

Çoban gaytar guzunu.

Nə ola bir gün görəm,

Nazlı yarın üzünü.

Aşiq ellər ayrısı,

Şana tellər ayrsı,

Bir gününə dözməzdim,

Oldum illər ayrısı.

Birinci Ərzurum türküsündə Sarı gəlinə olan eşq qarşılıqsız qaldığı üçün bu hal günahsız məhbusun “ölümünə fərman yazan qələm” tək aşiqi ağır ümidsizliyə məhkum edir. Bü hal da mifoloji cəhətdən Sarı qızın hami ruhuna toxunduqda işlənən günaha görə gözlənən cəzayla uyğunluq təşkil edir. İkinci türküdə yenə gözəlin “divit qələm”lə “dərdlərə dərman yaza bilməsi” deyildikdə, onun sevgisinin aşiq də daxil olmaqla bütün dərdlilərə çarə qılacaq ruha malik olması nəzərdə tutulur. Qədim dünyada yazı yazmaq üçün istifadə edilən iki cəhətli qələmdən həm də bıçaq kimi istifadə olunurdu. Türküdə gözəlin ruh halının aşiqi həm öldürə bilmə, həm də diriltmə gücünə sahib olması həmin divit qələmin xüsusiyyətiylə vurğulanır. İnsanların xoşbəxtliyinə, yaxud ölümünə qərar vermək ancaq üstün səviyyəli ruhlara, varlıqlara aid olan xüsisiyyətdir. Tanrıya, vətənə, yaxınlara, gözələ göstərilən sevgidə dəyərlər, hədəflər fərqli olsalar da keçirilən ruh gərginlikləri cəhətdən mahiyyətdə çox yaxınlıqlar var. Türküdə genetik-mifoloji qatla gerçək həyatın çarpazlaşması bu cür ikili hal yaradıb. Ərzurum, Azərbaycan “Sarı gəlin”ində həmin mifoloji qatla gerçəklik açıq şəkildə özünü göstərir. Heç bir əsasa ehtiyac olmadan, ancaq bədii təsvir vasitəsi üçün Palandökən dağının adı çəkildikdə mifologiyada, inanclardakı Sarı qızın məkanı dağ kultu canlandırılıb. Ağ “gümüş qanadlı quş” mifoloji görüşlərdə həm də mələklər surətində təsvir edilən Umay ana, Sarı qızın uzun saçlı, ağ donlu, antropomorfik, quş cildindəki rəmzlərindən biridir.

Azərbaycan mahnısında “saçın ucun hörməzlər” dedikdə “uzun dağınıq saç” nəzərdə tutulur, həm də Umay ananın, Sarı qızın əlamətlərindəndir. “Gül” gözəllik rəmzlərindən biri olmaqla mələklərə, pərilərə, qadın mənşəli hami ruhlara aiddir. “Səni mənə verməzlər” misrası toxunulmazlıq halı yaradır, hami ruha qarşı münasibətlə uyğunluq təşkil edir. “Bu dərənin uzunu” türk xalqlarının inanclarında Sarı qızın axar suların ətrafının, yarğanların, dərələrin ruhu olması ilə eynidir.

Mahnının “Çoban qaytar quzunu” misrasının mifoloji-tarixi qatı da çox maraqlıdır. “Dədə Qorqud” dastanının “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”unda belə bir hadisə nağıl edilir. “Oğuz eli yaylağa köçdüyü zaman Aruz bəyin çobanı Qonur Sarı qocadan öncə heç kim köç etməzmiş. Bir gün qoyun sürüsü ilə yaylağa gəlib çatan çoban uçan pərilərlə qarşılaşır. Onları görən qoyunlar ürküb qaçırlar. Sarı çoban torunu atıb pərilərdən birini tutur, ehtirasına hakim ola bilməyib onunla yaxın münasibət qurur. Pəri ona xəbərdarlıq edir ki, o, böyük günah işlədi və Oğuz elini böyük fəlakət gözləyir. Zaman keçir Sarı çoban qoyun sürüsüylə yenə yaylağa gəlir. Qoyunlarının ürkdüyünü görən çoban irəli çıxır və pəri qızla qarşılaşır. Pəri qız ona “əmanətini al”- deyib Təpəgözü verir”. Bu qısa parçadan aydınlaşır ki, “Dədə Qorqud”kimi yaşı min dörd yüz ildən çox olan qədim dastanda belə mifoloji düşüncə, dastançılıq dövrlərinin xüsusiyyətləri çarpazlaşıb,transformasiyaya uğrayıb. Sarı pəri qız öz rəng rəmzini çobana verib, qadın mənşəli hami ruhun müqəddəs toxunulmazlığı pozulub şeytani məxluq Təpəgöz yaranıb. Əgər min dörd yüz illik dastanın ruhunda mifoloji cəhətdən bu qədər ciddi çarpazlaşma, zəifləmə gedibsə, müasir dövrün tələblərinə görə “Sarı gəlin”dən belə inkişafı daha adi, həyati səviyyədə gözləmək olardı.

Türkiyə coğrafiyasında son dövrlərdə “Sarı gəlin” türküsünün yaranmasını erməni, yaxud gürcü qızıyla əlaqələndirmək cəhdi xalqın datançılıq ənənəsinin təsirindən qaynaqlanır. Həm də həmin əfsanələrin süjeti “ Əsli və Kərəm “ (erməni qızı-türk oğlan) dastanı, “Əli və Nino” (gürcü qızı-türk oğlan) romanı ilə çox yaxındır. Həmin əfsanələrdən qıpçaq (kuman) xristian türk qızı haqda yaranan mətn həm qədim mifoloji əsasları cəhətdən, həm də şəkilləşdiyi doğma mühitə görə ural-altayların mifologiyasında, inanclarıdakı hami ruh Sarı qızla daha uyğundur. Hazırkı məqalə də başlanğıcdan sonadək həmin məsələyə, “Sarı gəlin”in Sarı qızdan təsirlənməsinə həsr olunub. Türksoylu olmayan xalqların qıpçaqları sarışın mənasında kuman adlandırmaları da əfsanənin aydınlaşmasına kömək edən əsaslardan biridir. Bütün hallarda Sarı qız hami ruh anlayışı, “Sarı gəlin “haqda əfsanələr, türkülər mənəvi-ruh, mədəni kök cəhətdən türk ruhundan başlanğıc alıb.

Ural-altay xalqlarının mifoloji görüşlərinin, inanclarının, epik ənənə xüsusiyyətlərinin, qədim xalq mahnılarının qarşılıqlı müqayisəsi göstərir ki, onların mənəvi-ruh aləmində ideal sevgi anlayışı iki hissəyə ayrılır. Birinci ənənəvi cəhət Ulu Yaradan tanrıya, vətənə, əcdadlara, sevgiliyə göstərilən münasibət olmaqla adi həyati gerçəkliyə aiddir. İkincisi mifologiya, epik ənənə, xalq ruhu səviyyəsində yaranmaqla ancaq dünyabaxışlarda, xəyal dünyasında qalır. Lakin burada zamanın təsiri nəticəsində mifoloji təbəqənin zəifləməsi başlayır. Dastançılıq dövründə bu hal daha da güclənir. Mifologiya ilə gerçəkliyin çarpazlaşması yaranır. Daha sonrakı dövrlərdə mifoloji ruh, dastançılıq əlamətləri artıq özünü xalq yaddaşında kodlarla, işarələrlə göstərir. Həmin ölçülərdən yanaşdıqda aydınlaşır ki, “Sarı gəlin” türküsündə yaranıb qorunan sevgi tarixi ruhən, mövzuca birbaşa ural-altay xalqlarının mifologiyasının, inanclarının qədim əsas hami ruhlarından Sarı qızdan təsirlənib.

Tahir Nəsib

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 19 iyul.- S.14.