Xəlil Rzanın sənət missiyası

 

2-ci yazı

 

X.Rza məsuliyyətli orijinal şair olduğu kimi, həm məsuliyyətli, yaradıcı mütərcimdir. Onun bu ya digər orijinal mətnin üzərində işi nəinki saatlarla, həm günlərlə, aylarla, hətta illərlə davam edir. Bunu «Gözlə məni» şeirinin ikinci tərcüməsi yaxşı sübut edib. Yuxarıda qeyd etdik ki, ikinci tərcümə bir sıra xüsusiyyətləri ilə səciyyəvidir. Birinci, orijinalın formal – struktur tərəfi tərcümədə fərdi yaradılır, ikinci, tərcüməyə orijinal mətndəkinə uyğun bəzən ifadələrin ekspressiyasını gücləndirən ifadələr əlavə olunur, üçüncü, tərcümə mətni sanki klassik ədəbiyyatımızda özünə çoxdan yer almış beytlərin vasitəsi ilə daha dolğun verilir şeir daha yaxşı «həzm» edilir.

X.Rza orijinalın heç bütün söz ifadələrini qoruyub saxlamaq məqsədi güdməyib. O, əsgərin sevgilisi ilə görüşəcəyi günün gələcəyinə oxucunu inandırır. Bununla belə o, orijinalın Azərbaycan oxucusuna yaxınlaşması üçün öz arsenalında olan sərbəstlikdən istifadə etsə , volyuntarizmə yuvarlanmır. Mütərcimin «æåëòûå äîæäè» ifadəsini «zərdab yağışlar» kimi verməsi birinci tərcümədə yer almış «özgələri» ifadəsinin ikincidə «başqaları» ilə əvəzlənməsi, yaxud orijinaldakı «Âûïüþò ãîðüêîå âèíî/ Íà ïîìèí äóøè…/ Æäè. È ñ íèìè çàîäíî/ Âûïèòü íå ñïåøè» misralarının «Acı şərab içənlər qoy yad edib məni,/ Yox, tələsmə qaldırmağa sən piyaləni» şəklində tərcümə etməsi «Gözlə məni» şeirinin tərcüməsinə yeni rəng qatır. Şeirin tərcüməsində ekspressiya daha da güclənir «Êòî íå æäàë ìåíÿ, òîò ïóñòü/ Ñêàæåò: «Ïîâåçëî» - tərcümədə «Dözməyənlər qoy dözməsin, daş ömrüm-günüm» kimi oxucuya çatdırılır. İkinci tərcümədə orijinal mətnə nisbətən bir neçə söz ifadə artıq işlədilsə (“acığına dönəcəm, gülüm, daş ömrüm - günüm, dönmədim külə, piyaləni, qolum - qanadım s.), qarşımızda mükəmməl tərcümə nümunəsinin yaradılması şübhə doğurmur.

«Gözlə məni» şeirindəki orijinalda tez-tez təkrarlanan «Æäè ìåíÿ, è ÿ âåðíóñü», yaxud «Æäè» sözləri ifadələri olduğu kimi tərcümədə maraqlı poetik mənzərə yaradır. Orijinal mətndə olduğu kimi tərcümə mətnində «Gözlə məni», «Gözlə» ifadələrində şeirin başlıca emosional məna yükü əksini tapır. Söz ifadələrin belə sintaktik hərəkəti şeirə maraqlı nəğmə ritmikliyi gətirir. Şeirin tərcüməsi K.Simonovun əksər poetik priyomlarını uğurlu saxlamaqla, orijinalın ruhunu onun özəl xüsusiyyətlərinə uyğun yaradır.

X.Rza bir tərəfdən bütün mütərcimlik praktikasında orijinala yaxından bağlılığı nümayiş etdirirsə, digər tərəfdən, orijinal mətnlə «sərbəst» davranmağı sevir. Belə sərbəstlik ona heç orijinal mətndən kənarlaşmağı diktə etmir. Bu, nəinki ona tərcümə etdiyi şairin özünəməxsusluğunu dərk etməyə, həm orijinalın koloritini saxlamağa imkan verir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, K.Simonov lirikası ona qədərki klassik rus poeziyasından qaynaq alaraq inkişaf edib, mövzu, məzmun forma cəhətdən xüsusilə zənginləşib. Əlbəttə, X.Rza lirikası da öz xüsusiyyətlərinə görə Nizami, Füzuli, Vaqif poeziyasından güc almış formalaşıb. Yəni hər iki şairin yaradıcılığına milli poetik ənənə kifayət qədər təsir göstərib. Elə buna görə hər iki şairin yaradıcılığında romantik vüsətlə, realist cizgilər qarşılıqlı şəkildə yaşamaqdadır. Bu, hər iki şairin yaradıcılığının danılmaz xüsusiyyətləridir. K.Simonov kimi X.Rza da tərcümə zamanı məhz bu iki qütbü saxlamağa çalışıb.

Məlum olduğu kimi, hər hansı tərcümə qədər dəqiq orijinala yaxın olsa da, o əslin yaradıcılıqla yaradılması nəticəsində zühur edir. Özgə milli zəminə düşməklə, orijinal mütləq transformasiyaya məruz qalır. Lakin belə transformasiya iki istiqamətdə gedə bilir. Birinci halda orijinal daha böyük dəqiqliklə digər dildə yaradıcılıqla ortaya qoyulur bu orijinala heç bir xələl gətirmir, başqa bir halda isə o arzuolunmaz dəyişikliklərə məruz qalmaqla, əsərin məna mahiyyətinə xələl gətirir. Birinci yol qədər əsaslı özünü doğruldursa, ikinci yol o qədər əsassız təhlükəlidir.

X.Rza K.Simonovdan etdiyi «Gözlə məni» şeirinin tərcüməsinin təhlili göstərir ki, onun üçün birinci yol xarakterikdir məhz burada X.Rza tərcüməçilik istedadı bacarığı öz əksini tapır.

K.Simonovun «Gözlə məni» şeiri bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə vəhdətdə olan ritm, melodiya, arxitektonika, üslub, məna, obraz, emosional məzmun (bu cəhət özünü şeirdə daha yüksək şəkildə əks etdirir – N.T.) onların qarşılıqlı münasibətlərində daha qabarıq şəkildə büruzə verir bu elementlər oxucu təfəkküründə sintetik effektə hesablanır. X.Rza ikinci tərcümədə orijinalın məzmununu daha böyük dolğunluqla yarada biləcək tərcüməyə üstünlük verib. Belə olduqda tərcümənin estetik idraki əhəmiyyəti önəmli olur. X.Rza ikinci tərcümədə orijinalın vərdiş olunmuş arxitektonikasını pozsa da, onun səslənməsini, ritmini, intonasiyasını yetərincə adekvat yaratmağa imza atıb.

Nəinki bütün poetik nümunələrdə, həm K.Simonovun «Gözlə məni» şeirində ritm kifayətqədər dolğun eşidilir. Tanınmış tərcümə nəzəriyyəçisi praktiki Mixail Lozinski «Şeir tərcüməsi sənəti» məqaləsində ritmin aşağıdakı əhəmiyyətinə diqqət çəkir: «Ritm poeziyanın ən dərin, ən mühüm təşkiledici başlanğıcıdır. Ritmin çoxtərəfliliyi…, müxtəlifliyi bizə müxtəlif cür təsir edir təsadüfi deyil ki, şairlər özləri üçün lazımi deyimi bu ya digər ritmik qiyafəyə bürüyürlərŞair-mütərcim hər şeydən öncə tərcümə etdiyi şeirin ritmini yaratmağı bacarmalıdır». Yəqin elə buna görə X.Rza belə bir magistraldan çıxış edərək K.Simonov şeirinin ritmini doğru-düzgün verməyə çalışıb. Mütərcim sanki bilirdi ki, şeir tərcüməsində ritmin seçilməsi tərcümənin çıxış nöqtəsidir, lakin ritmin yaradılması da adi, sıradan olan məsələlərdən deyil. Məsələn, orijinaldakı:

 

Æäè, êîãäà íàâîäÿò ãðóñòü

Æåëòûå äîæäè,

Æäè, êîãäà ñíåãà ìåòóò,

Æäè, êîãäà æàðà,

Æäè, êîãäà äðóãèõ íå æäóò,

Ïîçàáûâ â÷åðà.

- misralarını X.R.Ulutürk birinci tərcümədə:

Gözlə, kədər gətirəndə

Soyuq yağışlar.

Gözlə məni, qar yağanda

İsti düşəndə.

Gözlə, bezib özgələri

Gözləməyəndə.

-           kimi veribsə, ikinci tərcümədə həmin sətirlər aşağıdakı kimi təqdim olunub:

Gözlə, kədər gətirəndə zərdab yağışlar

Qızmar gündə, qarlı gündə, dumanda-çəndə

Gözlə, bezib başqaları gözləməyəndə.

Hər iki tərcümənin nümunə gətirdiyimiz misraları yetərincə poetik olması ilə yanaşı, həm də orijinal müəllifinin ritminə X.Rza sayğı ilə yanaşmasını əks etdirir.

Akad. B.Nəbiyev X.Rzanın Musa Cəlilin «Moabit dəftəri»nin tərcüməsi ilə bağlı hələ 80-ci illərdə yazırdı ki, X.Rzanın dörd misraya məxsus dörd sözün qafiyədaşlığından əlavə «səng», «biləng», «tüfəng», «cəng» anlayışlarının yaratdığı qəhrəmanlıq ahənginə, «yağılar yadında», «dişimlə didərəm» ifadələrində yaşanan bədii alliterasiya səliqəsinə nəzər yetirərək, məzmunu qabarıq şəkildə meydana çıxaran poetik biçimin gözəlliyini qeyd edərək, «Moabit dəftəri»nin tərcüməsini tərcümə yox, həqiqi bədii möcüzə adlandırıb. Xəlil Rzanın bu yolla tərcümə etdiyi şairlərə göz işığı, ürək alovu, mənəvi qüvvət bəxş etdiyini söyləyib.

X.Rza Musa Cəlilin «Moabit dəftəri»nin tərcüməsi üzərində işləyərkən orijinalın digər məqamları ilə yanaşı, həm də tatar dilinin qafiyələrini Azərbaycan dilində qoruyub saxlamağa çalışıb. Bunu «Yalnız, yalnız azadlıq», «Son nəğmə», «Ölüm ərəfəsində», «Sevgilimə», «Sən unudarsan», «Xədicə», «Mənim nəğmələrim», «İgidlik haqqında», «Azadlıq marşı», «Dvinaya», «Bağışla, ey Vətən», «Sayıqlamalar», «Qapı ağzında», «Timolu eşq», «Birə», «Tabut», «Ana bayramı» şeirlərinin tərcüməsində yaxşı görürük. «Ana bayramı» şeirinin orijinalından bir parçasını nümunə gətirib onu X.Rza tərcüməsi ilə müqayisə edək:

Ana aldı alsu bayraknı,

Kuzen sürtte, küze açıldı.

Karşısında toraqay rətle,

Kin kükrəklə batır laçını.

X.R.Ulutürk tərcüməsi:

Ana al bayrağın ipək telini,

Sürtdü gözlərinə, gözü açıldı.

Oğlunun çiyninə qoydu əlini,

Bir az da yüksəldi onun laçını.

 

Parçanın tərcüməsindən göründüyü kimi mütərcim Musa Cəlilin «açıldı-laçını» qafiyələrini eynilə saxlamağa müvəffəq olub.

X.Rzanı rus, belarus, ukrayna, tatar, Şimali Qafqaz türk xalqları, Orta Asiya türk xalqları şairlərindən etdiyi tərcümələrdə orijinaldan birbaşa çevirmə daha çox düşündürüb. Mütərcimin belə tərcüməyə meylini onun «Moabit dəftəri»nin tərcüməsinə dair» məqaləsində də tapırıq. O, yazır: «Ürəyimdə qızğın bir arzu baş qaldırmışdı: Musa Cəlili ruscadan çevirmiş şairlərimizdən fərqli olaraq (Böyükağa Qasımzadə və Ələkbər Ziyatayı nəzərdə tuturdu – N.T.) görəsən bu əsərləri birbaşa orijinaldan tərcümə etmək olmazmı? Fikrimi o çağlar «Məmməd İbrahim» imzası ilə şeirlər yazan Məmməd Araza açanda sevinditünd qırmızı rəngli, qalın bir kitabı şəxsi kitabxanasından götürüb mənə bağışladı… İndi mənim əlimin altında bütöv bir xəzinə vardı. Lakin başqa bir canlı xəzinəni yaşadığım evdə tapdım (X.Rza o vaxtlar özünün kirayədə yaşadığı evi nəzərdə tuturdu – N.T.). Ev sahibi Fatma xanım ağbirçək və üzü nurlu bir tatar qadın idi. Evində çoxlu tatar kitabları olduğundan və «Kazan odları» jurnalına illik abunə yazıldığından anlayırdım ki, Musa Cəlili anmaqda və mənimsəməkdə, dilinimilli simasını qoruyub saxlaya bilmiş bu ziyalı qadından yardım və qüvvət almaq olar. Yanılmamışdım. Ancaq çox keçmədən bəlli oldu ki, Fatma xanım «Moabit dəftəri»ndən hər hansı şeiri həyəcansız, göz yaşı axıtmadan dinləyə bilmir… Mən sonralar görkəmli sovet yazıçısı Konstantin Simonovdan tutmuş şairin həyat yoldaşı Əminə Cəlilə və qüdrətli tədqiqatçısı Rafael Mustafinə qədər bir sıra Cəlilşünasların məqalə və xatirələrini, oçerk və monoqrafiyalarını oxuyub öyrənə bildim. Lakin açığını deyim ki, Musa Cəlil tərcüməsində heç bir qaynaq mənə Fatma xanımın göz yaşları qədər güclü təsir və yardım göstərməyib… Türkdilli xalqların ədəbiyyatları sferasında bədii tərcümənin ləyaqət meyarı olaraq bəzən vəznin, qafiyənin saxlanılmasını şərt qoyurlar. Bizcə, bu şərt heç də ləyaqət meyarı ola bilməz. Burada ləyaqət meyarı şairliyin zəruri səsidir, orijinalda əksini tapmış bədii gerçəkliyin yenidən canlandırılmasıdır».

 

Nizami Tağısoy

Professor

 

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 26 iyul.- S.14.