Bizi salamlayan qoca(lığı)mıza salam deyək...

Rzayeva Mətanət Tumarxan qızı doğulduğu qədim yurda bağlılıq əlaməti olaraq özünə Ulu Şirvanlı təxəllüsü götürüb. Ədəbi aləmdə də elə bu cür tanınır. Ulu sözündə böyüklük, ucalıq, qocalıq məfhumları daşınır. Bəlkə də Ulu sözünü də özünə təxəllüs seçməklə bir az da o sözün daşıdığı qoca mənasından özünü uzaq etmək istəyib. Amma nə edəsən ki, o qocalığı biz özümüzdən nə qədər uzaqlaşdırmağa çalışsaq da, istər-istəməz o gəlib bir gün yaxamızdan yapışacaq.

2017-ci ildə “ Mütərcim” nəşriyyatında işıq üzü görmüş ədəbi-bədii-fəlsəfi düşüncələr toplusu olan “Salam, Qoca” adlı kitabına gözüm sataşanda, özümdən qeyri-ixtiyari Mətanət xanımdan soruşdum ki, o Qoca kimdir? O da cavabında dedi ki, kitabı oxuyanda biləcəksən. Üstündə ixtiyar yaşlı naməlum bir qocanın təsviri əks olunmuş bu kitabı alıb gözdən keçirməyə başladım. Professor İsmayıl Kazımov kitaba “Konseptual düşüncə mənbəyi” adlı ön söz yazıb. “Mətanət Ulu Şirvanlının ədəbi-bədii – fəlsəfi düşüncələrini janr etibarilə esse adlandırmaq olar”, - deyən İsmayıl müəllim fikrinə belə davam edir: “Bir həqiqətdir ki, esse janr kimi ədəbiyyata və sənətə açıq, aydın münasibətdən daha çox həyata və dövrə fəlsəfi-məntiqi yanaşmanın ifadəsi kimi meydana gəlib. Bu tipli əsərlər çağdaş tənqidin yeni janr və forma axtarışlarını əks etdirməklə yanaşı, həm də ədəbiyyat və zaman, sənət və həyat, cəmiyyət və onun problemləri ətrafında dövrün ədəbi düşüncəsini, müasir yazarın mövqeyini, bir sözlə, müxtəlif konseptləri əks etdirir.

Esse paradoksal janrdır, bu janrda arqumentlərin ( dəlil və sübutların) harmoniyası və assosiasiyası, müəllifin şəxsi mövqeyi üstünlük təşkil edir. Aydın söyləm, yaxud paradoksal müəyyənlik bu janrı xarakterizə edir.

Mətanət xanımın “esse” barədə düşüncəsini inikas etdirən parça diqqətimi çəkdi. Həmin mətnin içərisindən “həqiqəti anlada bilən rabitəsiz danışıq” kəlməsi çox şey anladır. Bəli, bu anlayış esse janrının mahiyyətini təşkil edir. Əlbəttə, esse mətnləri dilin sintaktik normalarından, qanunlarından kənar, rabitəsiz nitq formalarını xatırladır. Müəllif düzgün müşahidə edə bilib”.

Di gəl baş çıxart ki, onun salamladığı qoca kimdir. Gəl bu “həqiqəti anlada bilən rabitəsiz danışıqdan” baş aç. Məlumdur ki, Azərbaycan dilində cins kateqoriyası bildirən şəkilçi yoxdur. Alınma sözlərlə birlikdə gəlmiş şəkilçiləri demirəm. Məsələn, elə Qoca ifadəsinin kişiyə, ya qadına aid olduğunu bildirən ayrıca şəkilçi olmadığı kimi. Hökməndir ki, qoca sözünün yanına kişi, ya qadın ifadəsini artırasan ki, bu qocanın kişi, ya qadın olduğunu biləsən. Bu səbəbdən də mən rus dili vasitəsilə dilimizə keçən familiya bildirən Avropa mənşəli – ov(a), - yev(a) şəkilçisinin dilimizdə işlədilməsinin əleyhinə deyiləm. Çünki Arzu, Hicran, Sədaqət, Şirin, Vəfa və başqa bu kimi şəxs adlarımız həm oğlanlara, həm də qızlara verildiyindən, onların soyad sonluqlarındakı cinsiyyət kateqoriyası (anlayışı) ifadə edən –ov(a),- yev(a) şəkilçisinin işlədilməsi zərurət doğurur.

“Salam, Qoca” essesinin daxili mahiyyətində gizlənən bədii düşüncə kodu (bədii həqiqət) mən deyəni deyir. “Səni hər gün görürdüm. Görürdüm, amma... Salam belə vermək istəmirdim sənə, Qoca. Baxmayaraq ki, sən mənə hər gün salam verirdin. Verirdin. Amma... Kimsən, nəçisən, buralarda nə gəzirsən? Nəyimə gərək? Düz on il salam verməkdən yorulmadın, Qoca. Budur, illər keçib, sən yenə də salam verirsən. Bu illər səni bir azda qocaldıb.

- Hə, yaman qocalmısan. Eh, Qoca, bu gün yenə salam verdin. Və nəhayət ki, on ildən sonra sənə Allah salamı verirəm:

- Salam, Qoca!”

Mətndən göründüyü kimi, «səni hər gün görürdüm, amma sənə salam vermək istəmirdim» deyir subyekt. Niyə? Ona görə ki, hər gün ömrümüzün üstünə yaş gəlir, hər gün yaşadıqca bir gün boyu da qocalığa ( içimizdəki yatıb gizlənmiş Qoca obrazına doğru) doğru yaxınlaşırıq. Amma yaxınlaşsaq da, boynumuza götürmək istəmirik bir qocalığı. Ona görə də hər il yaş günlərimizi ad günləri adı altında təmtəraqla anmaqla özümüzdə bir şuxluq, könül xoşluğu yaratmağa səy edirik ki, qocalıq bizlərə yaxın düşməsin. Bu səbəbdən də hər gün bizə bir qədər də yaxın gələn, yaxınlaşıb salam verən qocalığa (Qoca obrazına) daxilimizdə nə qədər etinasız yanaşsaq da , «nəhayət ki, bir gün biz həmin Qocaya (qocalığa) Allah salamı verməyə» məcburuq. Çünki Allah bizi qocalıq yaşınadək öldürməyib sağ-salamat saxlayıbsa, biz də Allahın salamını (Allahın salamatlığını – bizi salamat saxlayıb qocaltdığını) qəbul edib, bu Qocanı (qocalıq yaşını) salamlayası oluruq.

“On il salam verməkdən yorulmayan Qoca” bizi əslində riyazi hesablamaya görə 40 yaşında haxlayır, on il inadkarlıq göstəririk, boyun əymək istəmirik qocalığa, Qoca obrazında görmək istəmirik özümüzü. Görmürsənmi, el arasında “qırxında öyrənən gorunda çalar” deyirlər; yəni qırx yaş artıq başqa bir deyimdə də “qırx oldun-qırxıldın” ifadəsilə anılır, gəncliyin libasını dəyişməsi kimi xarakterizə olunur.

“İllər keçib, sən yenə də salam verirsən” dediyi Qoca obrazının şəxsində təkcə özünə yox, hər birimizə demək istəyir ki, o salam verdiyimiz Qoca mənəm, sənsən, biz hamımızıq. Ömrümüzdən-günümüzdən keçən günlər o müqəddəs Qoca obrazına dönüb hər gün bir qədəm də bizə doğru yaxınlaşır, bizi salamlayır. Hər birimizin içindən bizi salamlamaq üçün bizə doğru yol gəlir o qocalıq çağı- Qoca obrazı. Xalqımız əbəs yerə yaratmayıb bu deyimi ki:

«Cavanlıq bir quşdur, uçurdum, tutammadım,

İxtiyarlıq bir qumaşdır, gəzdirdim, satammadım».

Hər birimiz əlimizdən uçuracağımız o cavanlıq quşunun qədrini vaxtında bilək ki, ixtiyarlığı – qocalığı bir dəyişilməz, əbədi bir qumaş kimi-libas kimi əynimizə geyinəndə təəssüflənməyək ötən illərimizə və onda özümüzə ürəkdən bəxtəvərlik verməyə dilimiz gəlsin. Çünki cavanlığımızı nə qədər qiymətli keçirə bilsək, qocalığımız da o qədər dərəcədə urvatlı olacaq. Xətir – hörmət, izzət-etibar cavanlıqda (ələlxüsus da subaylıqda) qazanılır ki, onun da mənfəətini qoca olanda görəsi oluruq. Necə ki, Mətanət xanım bu gün şəstlə və açıq-aşkar şəkildə “Salam, Qoca!” deyə bilirsə, bu salam – bu çağırış eyni zamanda onun oxucularına bir ismarıcı kimi də səslənir. Gəlin elə yaşayaq ki, hər birimiz içimizdə boy atıb böyüməkdə olan qocalığı (Qoca obrazımızı) ürəklə qarşılaya bilək və müəllifin bu səsinə biz də eyni ötkəm ahənglə, sağlam aura ilə qoşulaq: “ -Yəqin ki, bu, hələ son deyil, həyat davam edəcək! Bax beləcə: - Salam, Qoca!- deməklə”...

Şakir Albalıyev

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 29 iyul.- S.14.