Səhəndin yaratdığı Azərbaycan milli düşüncəsinin qədim obrazları

Bunların hər biri Azərbaycan xalqının mənəviyyat tarixi, inanclar dünyası ilə sıx bağlı olub xeyiri, xoş gələcəyi, qələbəni, əbədiyyəti ifadə edir

Makedoniyalı İsgəndərə həsr olunmuş əsərlərdə və haqqında yaranmış əfsanələrdə dünyanı fəth edən hökmdarın əbədi həyat arzusu və bu arzuya yetmək üçün Dirilik suyunun axtarışına çıxması motivləri də ədəbiyyatşünaslıqda mövcuddur. Elə isə düşünürəm ki, bu məqamda əski dastanlarımızdan birinin - qədim türk yazılı abidələrində də ən çox adı çəkilən “Bilqamıs dastanı”nın məzmununa qısaca nəzər salmaq lazım gəlir. Eposun baş qəhrəmanı Tanrı kimi sonsuz-ilahi gücə sahib olan və ölümsüzlük uğrunda çətin sınaqlardan keçə bilən Gilqameş//Bilqamısdır. Gilqameşin gücü, ilham qaynağı isə divin canı şüşədə olan kimi, uğrunda öləcək qədər sevdiyi qadın - Şamxat idi. Əgər Şamxat olmasaydı, nə dağlarda, orman və çöllərdə təkbaşına yaşayan, ayılar, qaflanlar kimi dördayaqlı qaçan, pəncələrilə hər hansı bir vəhşi heyvanı ovlaya bilən və Şamxatın aşiqi olan Enkidu heyvandan insana çevrilərdi, nə də Gilqameş ölümsüzlük, əbədi həyat bulmaq arxasınca gedə bilərdi... O, Enkidu ki, vəhşı heyvanlardan ibarət bir sürüsü vardı və bəni-adəm - insan olmayan bir dünyanın ilk və son çobanı idi. Şamxat isə nə möcüzə yaradandı, nə də sehr, əfsun kimi bir gücə, qeyri-adi özəlliyə sahib idi, həm də o, sadəcə bir qadın, bu iki özəlliyi özündə eyni zamanda yaşada bilən canlı bir varlıqdı...

Enkidunun dünyasına ara-sıra bir insan gələr, pusqu qurub vəhşi heyvanları ovlamaq istərdi. Enkidu isə həmin andaca o pusquları məhv edərdi. Bütün bunlardan cana doyan insan atasından kömək istədikdə o: - Oğul, Enkiduya gücü çatan bircə Gilqameş ola bilər, yaxşısı budur, get, ondan yardım dilə! - dedi. Gilqameş isə insana çox gözəl qadın, həm də bir fahişə olan, özünün sevgililərindən biri kimi də ün qazanmış, hətta tanrı və tanrıçıların da qulluğunda durmuş və onların da sayğı ilə qarşıladıqları Şamxatın yanına getməyi məsləhət görərək deyir: “Enkidunu ancaq bir güc yenə bilər, o da bir qadın gücüdür, get Şamxatın yanına, sözünü ona de, bu işdə ancaq o sənə yardımçı ola bilər!”

İnsan Gilqameşin tövsiyəsinə əməl edir və Şamxatın yanına gələrək diləyini ona bildirir. Şamxat onu Enkidunun insan ayağı dəyməyən kimsəsiz dünyasına aparır. Orijinal dəst-xəttə malik şair, eyni zamanda ciddi ədəbiyyat tədqiqatçısı olan Əziz Səlami yazır ki, Enkiduya yaxın olmaq, dəhşətli bir heyvanın yaxınlığında olmaq deməkdir. Duzaqçı isə, daha az insan və daha çox Tanrı olan Gilqameşin, ona söylədiyi sözlərin içində özünü qorunmuş duyurdu. O, Şamxatla Enkidunu aramağa başladı, insan izi görməyən yerlərdən, vəhşi ormanlardan keçdi və ən sonda onunla qarşı-qarşıya gəldi və dəhşət içində səsləndi: “Aman, Şamxat, durma soyun, göstər məmələrini!..”

Şamxat soyunur, çılpaq Enkidunun qarşısında dayanır. Ömründə ilk dəfə olaraq gözəl və çılpaq bir qadının önündə duran Enkidu əllərini yerdən qaldırıb ayaqları üstündə durur. Bu, Enkidunun insanlıq dünyasına keçməsində atdığı ilk addım olur. Onun yenilməz gücü artıq o çılpaq qadının gözəlliyinin duzağına-tələsinə düşmüşdü. “Enkidu yaxınlaşıb onunla qoşalaşmağa başladı. Bir neçə gün keçdi. İnsanların deyil, heyvanların dilini bilən Enkidu, Şamxatın dilini öyrəndi. O, qərib bir röyadan qəfil oyanmış kimi oldu, öz dünyasına döndü. Artıq uzaqlara yayılmış vəhşi heyvanlardan olan sürüsünü səslədi. Bu səsləyiş, qabaqkı səsləyiş deyil, insanların səsləyişi idi. Bu səsləyiş, bu dil, vəhşi heyvanlar sürüsünə qarışmadı, onlarla birləşmədi, bu səs onlarda güvənc deyil, qorxu oyatdı”.

Bir həftədən sonra Şamxat öz dünyasına dönmək istəyir. Enkidu isə: “Məni bu vəhşi dünyada təkbaşına buraxıb getmə!” – deyərək ona yalvarmağa başlayır. Nəhayət, Enkidu Şamxata qoşularaq insanların dünyasına gəlir. Gilqameşə yaxınlıq göstərir, onun etimadını qazanır, ən yaxın və sadiq dostuna çevrilir. O, dostu ilə yan-yana, çiyin-çiyinə ən zor işlərə qatılır, döyüşlərə atılır və davamlı uğurlar qazanır... Hətta dostlar “bağırtısı qaranlıq buludlarda ildırıma çevrilib göyləri qırmanclayan” Humbaba kimi qorxunc və güclü bir varlığa da qalib gəlirlər. Əfsuslar ki, döyüşlərin birində Gilqameş Sidr ormanının qoruqçusunu və Göylər buğasını öldürür. Tanrılar da onlara yaxın olan bu iki varlığın öldürülməsindən qəzəblənərək iki dostdan birini cəzalandırmaq istəyirlər. Adı ölüm olan bu cəza Enkidunun payına düşür və Enkidu öldürülür. Onun ölümü Gilqameşi varından yox edir, dünyasını qaranlıqlar içinə gömür, bütün varlığını kədərə bürüyür. Bir gün onun da bu taleyi yaşayacağını düşünür və ölümə qalib gəlmək məqsədilə ölümsüzlük - əbədi həyat arxasınca yollanır. Başına bir çox çətinliklər, olaylar gəlir, çoxlu acılar çəkir. Sonda Tanrılar padşahından yardım diləyir. Lakin onun da yardım etmək gücündə olmadığını anladığı bir zamanda Ea - bilik tanrısı Gilqameşin dadına çatır. Onun arzusunu yerinə yetirən Günəş tanrısı ölülərin dünyasına yol açaraq Enkidunu dostu Gilqameşin görüşünə gətirir. Amma Enkidunu yenidən həyata qaytarmaq mümkün olmur və Gilqameş ölümsüzlük qazana bilmədən ölkəsinə dönür. Gilqameş eposunun canı məhz buradadır: - İnsan ölümsüz deyil və əbədi həyat yoxdur. Digər nüans da budur ki, insanı igidliyə, şücaətlər göstərməyə səfərbər edən ən ali güc məhz sevgi, məhəbbətdir. Əgər sevgili dostunun ölümü olmasaydı, Gilqameş//Bilqamıs inanılmaz olaylarla üzləşməsinə baxmayaraq, çətinliklərə sinə gərə-gərə ölüm-süzlük ardınca getməzdi.

Enkidu yalnız Şamxatın köməyilə insanlar arasında özünə yer tapa bilir. Şamxat isə Əziz Səlaminin təbirincə desək, “bir qadındır, bir hörümçəkdən və ya böcəkdən qorxan, lakin ən qorxunc, ən basılmaz bir gücü yenə bilən bir varlıq”, ağıllı, tədbirli bir insandır. Deməli, Enkidunu da, Gilqameşi də, Şamxatı da yenilməz, qeyri-adi güc sahibi edən insan zəkası, ağlı idi. Güc ilə ağlın birliyi isə xariqələr yaradır, ancaq ağılsız güc, yaxud əksinə, gücsüz ağıl heç bir işə yaramır. Beləliklə, əminliklə deyə bilərik ki, “Gilqameş//Bilqamıs” dastan//poemasının izləri həm qədim yunan poemalarında, həm “Kitabi-Dədə Qorqud” və “Koroğlu” dastanlarında və b. aydın görünməkdədir. Yenə də S.N.Kramerin “Tarix Şumerdən başlanır” fikrinə haqq qazandırmalı oluruq...

Bir məsələyə də ötəri münasibət bildirməyi zəruri hesab edirik. Görkəmli rus ədəbiyyatşünasları L.Ş.Timofeyev və S.V.Turayev “Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti”ndə “Kitabi-Dədə Qorqud”u janr tipologiyasına görə “türk xalqlarının ədəbiyyatlarında mövcud olan təhkiyəli şeir, poema” hesab ediblər. Biz bu fikirlə, əsasən, razılaşırıq. Çünki Güney Azərbaycanda poemaya bu gün də dastan deyilir. Hilal Nasiri “Qəhrəmanlar”, Süleyman Əmini “Malik və Nəriman”, Tariyel Ümid “Köç” poemasını və s. dastan adı ilə təqdim ediblər. Deməli, “bu cəhətdən “Kitabi-Dədə Qorqud” motivlərinin müasir poeziyada poema janrına doğru inkişafı təbii görünür”.

Qeyd olunmalıdır ki, Oğuz qəhrəmanlarının tərənnüm olunduğu “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanına müraciət edən Bulud Qaraçorlu Səhənd “Sazımın sözü”, ”Dədəmin kitabı” və ”Qardaş andı” silsilə poemalarında qəhrəmanlıq ruhunu müasir ədəbi müstəviyə gətirib və sərhədsiz düşüncələrini ifadə etmək üçün ən uyğun estetik forma, təhkiyə üsulu olaraq poema janrını seçib. Səhəndin yaratdığı Azərbaycan milli düşüncəsinin qədim obrazlarının hər biri Azərbaycan xalqının mənəviyyat tarixi, inanclar dünyası ilə sıx bağlı olub xeyiri, xoş gələcəyi, qələbəni, əbədiyyəti ifadə edir. Məhz bu özəlliklərinə görə də “müasir Azərbaycan ədəbiyyatında “Dədə Qorqud” motivləri əsasında yazılmış poemalar içərisində Güney Azərbaycan şairi Bulud Qaraçorlu Səhəndin (1926-1979) poemalarının xüsusi yeri var.” - hökmünü verən Yeganə İsmayılovanın və digər alimlərin mülahizələrilə razılaşmalı oluruq.

Qədim və zəngin tarixi ənənəyə malik olan Azərbaycan ədəbiyyatında poemanın ilk nümunəsini XII əsrdə yaşamış görkəmli şair Əfzələddin Xaqani - orta əsr mənbələrində təqdim edildiyi kimi desək, Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim ibn Əli Nəccar ibn Osman ibn İbrahim Həqaiqi Həssanul-Əcəm Xaqani Şirvani (1126-1199) yazıb. Azərbaycan ədəbiyyatı “tarixində ilk poema olan bu əsəri yanlış olaraq mənzum səfərnamə hesab edir, onun iki İraq – Əcəm və Ərəb İraqına səyahətdən alınan təəssürat əsasında yazıldığını düşünürlər. Halbuki poemaya “Töhfətül-İraqeyn” adı sonra verilib. Yəhya Qəribin nəşrindəki dibaçədən aydınlaşır ki, Xaqani əsərini “Töhfətül-xəvatir və zibdətül-zəmair” adlandırmışdır. Seyid Hüseyn Amuzqar isə onu “Töhfətül-xəvatir və zibdətül-nəvazir” adı ilə çap etdirib”. Müxtəlif mənbələrdə “Töhfətül-İraqeyn” (“İki İraqın töhfəsi”-1156) ədəbiyyatımızda vahid süjet xəttinə malik olmayan və ayrı-ayrı nəğmələr şəklində qələmə alınıb, orijinal bədii səyahətnamə təsiri bağışlayan ilk poema nümunəsi hesab edilir və qeyd olunur ki, bu əsərlə Azərbaycan yazılı ədəbiyyatında poema janrının əsası qoyulub. Tanınmış alim və tərcüməçi Xəlil Rza Ulutürk poemanın ilk nümunəsi kimi Ə.Xaqaninin “Töhfətül-İraqeyn” əsərini qəbul etsə də, Azərbaycan ədəbiyyatında poema janrının ədəbi-tarixi köklərinin daha qədimlərə, abidə-əsər “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanına gedib çıxdığını, poemanın bir janr kimi inkişaf edərək ən yüksək zirvəyə Əfzələddin Xaqani və Nizami Gəncəvi yaradıcılığında çatdığını bildirir. Müəllif yazır: “X-XI əsrlərin ən böyük poetik abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud”da poema janrının bədii ünsürləri aydın görünməkdədir. ...Klassik irsimizdə poema janrı ən yüksək inkişaf nöqtəsinə, heç şübhəsiz, Xaqani və Nizaminin yaradıcılığında çatıb. XII əsrdə yetişmiş bu iki sənət korifeyinin, xüsusilə Nizaminin mənzum roman səviyyəsinə yüksəlmiş poemaları təkcə Azərbaycan mədəniyyətinin deyil, bütün dünya mədəniyyətinin qızıl fonduna həmişəlik daxil olub. Xaqaninin “Töhfətül-İraqeyn” ədəbiyyatımızda ilk poema hesab olunur. Poemanın aydın və müəyyən süjeti yoxdur. Bu əsər bir növ bədii səyahətnamədir. Burada bütün hadisələri özü ilə bağlayan baş qəhrəman şair özüdür”.

Esmira Fuad

ədəbiyyatşünas-publisist

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 9 noyabr.- S.13.