ƏSL SOYADI
KUYUMÇU OLAN RƏSSAM KUİNCİ
1768-1774-cü illərin Rus-Türk müharibəsi hələ
bitməmişdi. Yekaterinanın göstərişi ilə
qubernator Çertkov 1770-ci ildə Kalçık çayı
(rus tarixi mənbələrindən Kalka adı ilə
tanıdığımız çay) vadisindəki qədim
türk qalası, müharibələrin
dağıtdığı Kalçıkın
xarabalıqları üzərində şəhər
salır. Tarixlərə düşən Kalka vuruşu
bu Qıpçaq torpaqlarında - Kalçık
çayının sahilində 1223-cü il
mayın 31-də baş vermişdi. Qıpçaq
qoşunu öz müttəfiqi rus qüvvələri ilə
birlikdə Cəbə və Subutay bahadırın
komandanlığı altında monqol-tatar qoşunu ilə
qarşı-qarşıya gəlmişdilər. Qıpçaq-rus birləşmiş qüvvələri
bu döyüşdə yenilmişdilər. Yenə
burada, fəqət 150 ildən də bir qədər artıq
vaxt sonra Qızıl Ordanın qanuni həqiqi hakimi qüdrətli
Toxtamış xanla Kulikovo çölündəki
döyüşdə yenilmiş Mamay arasında sonrakı
döyüş də bu çayın sahilində, həmin
yerdə 1380-ci ildə baş vermişdi.
Bir quru dövləti kimi tanınan Rusiyanın dənizlərə
çıxmaq planında ilk hədəf Baltik və Qara dəniz
idi. Qara dənizin yolunda Azov dənizi (əsl adı Azak)
dururdu. Azak dənizini Pyotr iki hərbi
yürüş nəticəsində əldə etmişdi.
Pyotrun 1696-cı ildə istila etdiyi Azak dənizi
və üstündəki hərb qalaları 1711-ci ildə Rus
dövlətinin məğlubiyyətini təsdiqləyən
Prut sülhünün şərtlərinə görə
Türkiyəyə qaytarıldı. II
Yekaterinanın böyük vüsətlə
apardığı ardıcıl Rus-Türk müharibələri
gedişində 1770-ci ildə Azak və sahilləri birdəfəlik
istila olundu.
Bu torpaqlar istila olunan kimi bu yerləri
xristianlaşdırmaq və yerli türkləri zəiflətmək
məqsədilə Azak dənizi boyundakı Kalçık
şəhərinə yunanlı və erməni ailələri,
həmçinin kazaklar köçürülür. Yenidən məskunlaşdırılan
bu şəhərin əsl adına etina
edilmədən Yekaterinanın oğlu, gələcək rus
çarının şərəfinə Pavlovsk adlanır. Lakin yeni istila olunan Kırımı və ona
bağlı olan əraziləri, yaxın keçmişin
türk torpaqlarını Yunan vilayətinə çevirmək
istəyən Yekaterina şəhərə Mariupol yunan adı
verir.
Rus mənzərə rəssamı Kuinci Arxip
İvanoviç 1842-ci ildə Azov (əsl adı Azak) dənizi
sahillərində Kalçık çayı ağzında əsl
adı Kalçık olan, sonra adı dəyişdirilərək
Mariupol qoyulan, indiki Jdanov şəhərində doğulub. Kuincinin ailəsi
burada Yemençilər ləqəbi ilə
tanınırdı. Atası çəkməçiliklə
məşğul idi. Yemençi türkcə
"çəkməçi" deməkdir. Gələcək rəssam 15 yaşına kimi
doğum şəhadətnaməsində rəsmən
Yemençi oğlu soyadı ilə göstərilirdi. Yemençilər ailəsi şəhərin Karasevka
məhəlləsində yaşayırdılar. Yaşlılar hələ də öz məhəlləsinə
Karasu deyirdilər. Onlar hələ 1738-ci
ildə General Minixin fəth edib dağıtdığı
Kırımın Karasu Bazar şəhərindən
köçürülüb gətirilmişdilər. Karasu Bazar şəhərinin indiki adı Beloqorskdır.
Kırımın minlərlə adı kimi o da
dəyişdirilib. Məşhur Azərbaycan
alimi Bəkir Çobanzadə də bu şəhərdən
çıxıb.
Mariupol şəhərində gəlmələr-yenicə
xristianlaşdırılmış türklər hər biri
öz keçmiş şəhərlərinin adını məhəllələrində
saxlayırdılar. Feodosiyadan köçürülən
Kafa kvartalında (Kafa "qafa, baş" yəni baş
şəhər, mərkəz. Feodosiya şəhərinin
öncəki adı), Yevpatoriyadan gələnlər Kozlev məhəlləsində
(Kozlev Yevpatoriya şəhərinin əvvəlki türk
adı: Gozlev) yaşayırdılar. Yemençilər
ailəsi həm də bilirdilər ki, onların ata-babaları
nəsillikcə qızıl ustaları (türkcə
kuyumçu "qızıl ustası, zərgər" deməkdir)
olublar; kuyumçuluq onların qədim peşələridir.
Ata-anasını 6 yaşında itirən gələcək
rəssamı baba himayəsinə alır və öz ləqəbini,
çox qürrələndiyi Kuyumçu adını ona
verir. 1857-ci ildə yerli əhali
siyahıya alınarkən Kuyumçu familiyasını qeyd
etdirirlər. Kilsədə rəsmən
xaçlanıb şəhadətnamə verilərkən
kiçik rəssamın familiyası Kuyumçu
yazılır. Bu vaxta kimi Yemençi kimi
tanınan ailənin uşağı dədə-baba sənətini
soyadı götürməli olur. Beləliklə,
bu ailədə ilk rəsmi şəhadətnaməni
Kuyumçu Arxip almış olur.
Arxipin böyük bacı-qardaşları isə özlərinin
türk soyadından ürkərək öz
familiyalarının ruscaya tərcümə variantını -
Zolotaryov (qızıl ustası, qızılçı
sözündən) rəsmiləşdirdilər. Kuinci ilk təhsilini
xristianlaşmış türk olan Kostançıoğlunun
şəhərdəki yunan məktəbində
almışdı. Öz türk
soyadını yunanlaşdırmaq arzusu da bu təhsil
aldığı yunan məktəbində doğmuşdu.
Onun şagirdlik illəri barədə sinif
yoldaşı Karakaş xatirəsində göstərirdi ki,
oxumağa çox laqeyd olan Arxip dərsdə müəllimə
qulaq asmır, yalnız elə şəkil çəkirdi.
Sonralar qazandığı böyük sənət
şöhrətinin rüşeymləri idimi, bu? Yoxsa yetimçilik qəhri idi?! Daldığı
gözəllikləri, şirin nağılları, xəyallarındakı
cənnət mənzərələri - həsrətində
olduğu şirin bir dünyanı şəklə
köçürürdü.
Kuinci yeni inanc, yeni din qazanmışdı, amma arxası
yox idi, ata-anadan məhrum idi; işləməli idi, ona öz əlinin
zəhmətilə yaşamaq, dolanmaq lazım idi. Başqa ailəyə
boğazortağı və qabırğa olan oğlan 11
yaşının içində olsa da işləmək,
öz əlinin çörəyini yemək zərurətini
duyurdu. Odur ki, oxumağın
daşını atır, təhsilini yarımçıq
buraxır. Şəhərdə xristianlıq qələbə
çalırdı; hər tərəfdə kilsələr
tikilirdi, iş çox idi. Kuinci memar Cabanenkonun tikdiyi kilsədə
usta əli altında şagird işləyir. Lakin
əli işə yatmır, tezliklə hər şeyi atır.
Kafaya, düz rəssam Ayvazovskinin yanına
üz tutur rəssamlığı öyrənmək
üçün, lakin şagirdlik baş tutmur.
Çünki gözəl rəssam Ayvazovski, gözəl də
müəllim ola bilməmişdi. Ayvazovski Kırımda Kafa altında ġah Mamay
oymağında sultan saraylarını andıran villasında
yaşayırdı (İndi şah Mamay kəndi onun
adını daşıyır).
Bu 60
yaşa girən qoca bir də görürdün nə
zamandır əlinə fırça almır, əyanlarla,
yüksək dairə adamları ilə oturub-durur,
görürsən dənizə baxan eyvanında
sarmaşıqlar altında odlu qartal gözlərini aludəsi
olduğu özü kimi nadinc, dəli dənizə zilləyib
dizləri üstə endirdiyi kamanda ahəstə-ahəstə
zümzüməyə başlayır. Ən
çoxu da "Qalanın dibində bir daş
olaydım..." mahnısını dili ilə kamanı bir
oxuyur. Bu səs həzin bir istək olub
indi qaranlığa qovuşan qorxunc dənizin narahat, xoflu
köksünə tumar çəkir, yalvara-yalvara onu dincliyə,
uyğuya səsləyir.
...Ayvazovskiyə
şagird olmaq ona nəsib olmur. Əvəzində
Qara dənizi qazanır, onu görür, ona bənd olur. Qədim türklərin həm Sudak dediyi, həm də
böyüklüyünə, vahiməsinə görə Qara
dəniz adı verdiyi dənizə. Əsl
sənətlə və ilhamla artıq üz-üzədir.
Sevgi də erkən gəlir onun ömrünə.
Kuinci evlənir. Qız da
onun özü kimi türk əsilli idi. Rəssamın
evləndiyi tacir qızı Ketçerçi Vera
Leontyevanın da ailəsi türk və sonrakı rus
familiyasını bir müddət qoşa işlətsələr
də, sonra özlərinin türk soyadlarından tamam imtina
edib özlərini tacir Şapovalov kimi
yazdırmışdılar. Yerli əhalinin
- türklərin bu yerlərdə
xristianlaşdırılması sürətlə gedirdi.
Kuincidən
çox yazılıb: onun özü də, müasirləri
də, indi çox-çox sonralar dahi rəssamın həyat
və yaradıcılığının
araşdırıcıları onu yunan əsilli rus kimi təqdim
etmişlər və etməkdədirlər. Rus
mənzərə rəssamı Arxip Kuinci öz xarici
görünüşü - qara qıvrım saçları,
qapqara qaş-gözü, coşqun temperamenti ilə də
öz mənşəyini büruzə verirdi. Müasirlərinin xatirələrindən aydın
olur ki, rəssamın ailəsi tatarca
danışırmış. Yenə
müasirlərinin qeyd etdiklərinə görə Kuinci
Kırımda yerli adamlarla onların öz dilində -
türkcə danışırdı. Özünün
türk mənşəyi, dünənki keçmişi
haqqında isə susurdu. Ancaq
fırçasında yaratdığı mənzərələr
dil olub danışırdı. Doğma Kırım mənzərəsi,
Kalçıkın füsunkar gözəlliklərini
aşiqanə bir vəcdlə tutub saxlayan şəkillər -
türk ruhuyla süslənən qapı-baca, qovaqlı,
çinarlı bağlar, Kırımın cənnət sahilləri,
dənizi, ilıq fəsilləri, gündüz qədər
gözəl gecələr, səmanın işıqlı ənginlikləri,
yerli xalqın – türklərin tanış və doğma
görünüşləri, geyim-keçimi və məhrəm
biçimləri, ġərq ətirli bağların
hüsnü və s. təsvirlər, zəhmət adında
bir fədakarlıq "əslini" dəyişən rəssamı
bizim gecikmiş və əslində lüzumsuz məzəmmətlərimizdən
aralı saxlayır.
Kuincinin şəkilləri sadəcə adi təbiət
lövhələri deyil, bunlar poetik duyğuları
daşıyan mənzərələrdir. Nahaq yerə
ulu babaları nəsilbə nəsil qızılçı
olmayıbdılar ki. İndi bu barmaqlar
özü qızıldan idi. Bu sənət
Turgenev, Dostoyevski, Mendeleyev, Suvorin, Petruşevski kimi
Rusiyanın qabaqcıl şəxsiyyətlərini elə
heyran qoymuşdu ki, bu heyranlıq onları Kuinci sənətindən
vəcdlə yazmağa sövq etmişdi. Sənəti
kimi onun şəxsiyyəti də, həyatının hər
bir anı sevgi ilə anılırdı. Bu
həyat bu ürəyin özü kimi çox kövrək
idi. Kuincinin şagirdi rəssam Rılov da
öz kövrək xatirələrində yazırdı ki,
müəllimin Kırımdakı bağında piramida şəkilli
artıq qurumağa üz qoymuş qoca şam ağacları
da gözə dəyirdi. Bu bağın
füsunkar zümrüdü gözəllikləri ilə
uyuşmayan bu qart şamların biri lap qurumuşdu. Yarpaqsız, lüt qalan bu ağacın
acınacaqlı görünüşü təəccüb
yaradırdı. Lakin bağbanın dediyinə
görə rəssam Kuinci bu qurumaqda olan və bağın
gözəlliyinə xələl gətirən ağacın kəsilib
yığışdırılmasına icazə vermirdi.
Ağacın yaşına hörmət edirmiş... Budur gözəllik və mərhəmət; hər
ikisi bir yerdə.
Kuinci hələ sağlığında böyük
şöhrətə çatmışdı. O, hələ lap erkən
"Tatar kəndi ay işığında" şəkli ilə
rəssam adını qazanmışdısa da "Dneprdə
gecə" şəkli ilə ürəkləri fəth
etdi. Bu aylı gecədə
gümüşü rəngin sözlə deyib bilinməyən
sehri hətta böyük rəssam Kramskoyu belə heyrətləndirdi;
o, bu tabloda dəhşətli dərəcədə sehrkar olan
rənglər gördüyünü etiraf etmişdi. Peterburqda şəkil nümayişi etdirilən sərgiyə
baxmaq üçün küçə boyunca adamlar, ekipajlar
növbəyə durmuşdular. Şəkil
hələ sərgiyə qoyulmamışdan əvvəl,
söz-sənət adamlarının hamisi böyük knyaz
Konstantin onu almış, sərgidən sonra götürərək
ondan ayrılmaq istəmədiyi üçün özü ilə
dünya səyahətinə aparmışdı.
Rus çarının qardaşı, sənət
aşiqi böyük knyaz Konstantinin təzəlikcə
"Moskva" jurnalında dərc olunmuş gündəlik xatirələrində
bu görüşün təəssüratları geniş təsvir
olunmuşdu. Belə ki, şahzadə Kuincinin emalatxanasına xəbərsiz
gedir. Şəklin tərifini
eşitmişdi. Gündəliyindən bir
parçanı veririk: "Şəkli gördükdə
yerimdə donub qaldım. Öz qarşımda
enli çayın əks olunduğunu gördüm; bədirlənmiş
ay bu çayı, deyim ki, otuz verstlik bir məsafədən
işıqlandırmışdı. Mənə
elə gəldi ki, özüm hündür bir təpənin
üstündə dayanıb ayın
işıqlandırdığı bu sehrli, nəhəng
çaya baxıram. Ruhum vəcdə gəlmişdi;
gözlərimi bu parlaq şəkildən çəkə
bilmirdim. Ürəyim
qısılırdı. Şəkli bir anda elə sevdim
ki... Kuinci, bu şəkli alıram, ona nə istəsən
ödəyəcəm, dedim. Bütün gün
gözlərimi qapadıqda belə şəkil
gözümün önündə dayanırdı". Bu şəkil hazırda rus muzeyində hifz olunur.
Ümumiyyətlə, Kuincinin rəsmləri
Tretyakov Qalereyasında, hətta bir şəkli isə
"Volqa" tablosu adı ilə Azərbaycan İncəsənət
Muzeyində saxlanılır.
Minaxanım Təkləli
Professor
Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 3 oktyabr.-
S.14.