Moskva-Tehran sövdələşməsı Azərbaycandakı
hərəkata endirilmiş ağır zərbə oldu
S.C.PİŞƏVƏRİ:
“Mən insanların mənafeyi xatirinə döyüş
meydanında ölərəm, lakin təslim olmaram”
Moskvanın Güney Azərbaycandakı
olaylara əvvəlkindən fərqli münasibəti
1946-cı ilin yanvarından neft amili ortaya gəldiyi vaxtdan
açıq-aydın hiss olunmağa başladı. Sovetlərin İrandakı
xalq hərəkatına həmiŞə öz mənafeyi
prizmasından yanaşma tərzi S.C.Pişəvəriyə
xeyli əvvəldən «Cəngəli» (1920) və 1921-ci il Ə.Lahuti hərəkatlarına olan
dönüklükdən, eləcə də 1921 və 1927-ci
illərdə İranla bağladığı dostluq
müqavilələrindən bələd idi. Bundan
əlavə S.C.Pişəvəri kommunistlik əqidəsinə
xidmət etdiyi 1917-1927-ci illərdə Moskvadakı kommunist rəhbərliyin
və Bakıdakı «yoldaşların» cənublu kadrlara
göstərdikləri inamsızlıq və
ehtinasızlıqlar onun sovetlərə baxışlarında
məzmunca fərqli cəhətlər yaratmışdı.
Yeri gəldikcə o bunu söhbət və
yazılarında etiraf etmişdi. Sovetlərin
bərk ayaqda öz xeyirlərinə etdikləri
dönüklük haqda S.C.Pişəvərinin şahidi
olduğu olaylar «Qəsr Qacar»dakı zindan dövründən
Ardaşeş Qvanisyan və ona tərəf saxlayanlarla onun
arasında ciddi və prinsipial mübahisə mövzusu
olmuşdu. Bunu S.C.Pişəvərinin «Zindan
dəftərindən xatirələr»i, sonrakı dövrdə
yazdıqlarını diqqətlə izləyən hər bir kəs
sezə bilər.
Azərbaycan Demokrat Firqəsinin
yaranması ərəfəsində M.C.Bağırovla
S.C.Pişəvəri arasında söhbətə şahid
olmuş Şəxsin dediyinə görə S.C.Pişəvəri
hərəkatın lap əvvəlindəcə Sovetlərin
sözünə və vədilərinə
inanmadığını, «bərk ayaqda öz mənafeləri
xatirinə Azərbaycanın azadlıq istəyən qüvvələrini
meydanda tək qoyub qaçacaqlarını» deməkdən
çəkinməmişdi. Qəvamülsəltənənin
hakimiyyətə gəldiyi gündən onun Güney Azərbaycan
məsələsində Moskva ilə dil tapacağını və
son hesabda Azərbaycandakı hərəkata xəyanət ediləcəyini
S.C.Pişəvəri sezmişdi. 1946-cı
ilin fevralından bu sezmələr real fakta çevrilməyə
başladı. O, AMH-ni qarşıda çətin
günlər gözlədiyini öz
çıxışlarında, müsahibə və məqalələrində
sətiraltı cümlələrdə və bəzən də
açıq dəfələrlə təkrar etmişdi. Sovetlərin Güneydəki hərəkatın
arxasından qaçdığını və onların
Tehranla «əməkdaşlıq» etmək fonunda ediləcək
dönüklüyü görən S.C.PiŞəvəri
1946-cı ilin əvvəlindən Azərbaycan
üçün faciələr yaradacağı ehtimalı ilə
Güney Azərbaycan məsələsini beynəlxalq arenaya
çrxartmaq qərarına gəlmişdi.
Bu məqsədlə o, 1946-cı il yanvarn 28-də BMT-nin Baş Assambleyasına məktubla
müraciət etməli olmuşdu. Məktubda Azərbaycan
xalqının azadlıq istəyindən və keçdiyi
mübarizə yollarından bəhs olunduqdan sonra beynəlxalq
təşkilat, insane haqlarının müdafiəçisi
kimi çıxış edən dövlətlər köməyə
çağırılır. «BMT Baş
assambleyasına müraciəti ilə Azərbaycan xalqı
xahiş edir ki, Azərbaycan Milli Hökumətinin mövcudluğu
faktını tanısın və kənardan müdaxilə
olmadan ona öz taleyinin özü tərəfindən müəyyənləşdirilməsinə
təminat verilsin».
BMT BA-da Güney Azərbaycan
məsələsi ortaya gətirilərkən sovet nümayəndəsi
neft amili ilə bağlı İrana təzyiqi artırmaq məqsədi
ilə mövqeyini müdafiə etmişdi.
1941-1946-cı illərdə
İranda və Güney Azərbaycanda mövcud olmuş siyasi
mühit də azadlıq istər qüvvələrin
etibarlı xarici arxaya malik olmadığını göstərir. Onlar
az-çox Sovetlərə söykənsələr də onun
sonadək duruş gətirəcəyinə şübhə
ilə yanaşırdılar. Bunu onlara
tarixin keçmiş acı təcrübəsi
inandırmışdı. Buna baxmayaraq zaman, məkan və
tarixi şərait azadlıq cəbhəsinə daxil olan bir
sıra başqaları kimi S.C.Pişəvərini də Sovetlərin
«mərhəmətindən» faydalanmağa məcbur etmiş,
bununla bağlı ürəyindəkiləri dilə və
yazıya gətirməmək zorunda qoymuşdu. Bu
vəziyyət ölənə kimi S.C.Pişəvərini
öz düşüncələrini açıq demək
imkanından məhrum etmiş, onu qapalı «çərçivədə»
saxlamışdı.
1946-cı ilin fevralında
İranın o zamankı baş naziri Əhməd Qəvvamülsəltənənin
Moskvaya dəvət olunması, onun Stalin və digər sovet rəhbərləri
ilə görüşü və söhbətləri son
hesabda Azərbaycandakı xalq hərəkatına endiriləcək
ağır zərbədən və Sovetlərin növbəti
xəyanətindən xəbər verirdi. Kremldə əldə olan
razılıq və Tehranda Moskva ilə Tehran arasındakı
bağlaşmaya əsasən İran dövləti ölkənin
Şimalındakı neft yataqlarının
axtarışını və çıxarılması
ixtiyarını Sovetlərə verir və birgə
«İran-Sovet şirkəti» yaradılması nəzərdə
tutulur. Bunun müqabilində sovetlər öz
qoşunlarını və hərbi sürsatı mart-aprel
ayından gec olmayaraq İran ərazisindən tam
çıxarmağa və Azərbaycandakı olayları
İranın daxili işi hesab etmək təəhüdünü
qəbul edir. Bu Qəvamın
başçılıq etdiyi nümayəndəlik
üçün böyük uğur idi. Sovet
qoşunlarının İrandan çıxmasını bayram
edən şahpərəst qüvvələrdən məşhur
tacir Məmməd Rza İntizari bu münasibətlə
verilmiş ziyafətlərin birində demişdi: «Qəvam
öz ağıllı siyasəti ilə Sovet İttifaqı
kimi böyük bir dövlətin rəhbərini aldada bildi. Həmin Qəvam eyni müvəffəqiyyətlə
Pişəvərinin də öhdəsindən gələcək.
Başlıcası odur ki, ruslar Azərbaycandan
çıxsın».
Moskva-Tehran sövdələşməsı
Azərbaycandakı hərəkata endirilmiş ağır zərbə
oldu. Bu
sövdələşməyə görə İran Şura Məclisinin
15-ci çağırışı ilə bağlı
şah qoşununun Azərbaycana gəlməsi üçün
dinc və münasib şərait yaradılmalıydı: Azərbaycandakı
fədai dəstələri və xalq qoşunları tərksilah
olunub buraxılmalıydı. Tehran hərbi
qüvvələrinə müqavimət göstərməməsi
üçün S.C.Pişəvəriyə qarşı sovet
təzyiqi gücləndirildi və S.C.Pişəvərinin fəaliyyəti
gözaltına alındı. Bu təzyiqin əyani
nümunəsini Stalinin S.C.Pişəvəriyə
yolladığı 8 may 1946-cı il tarixli
məktubdan görmək olar.
Bu məktub S.C.Pişəvəriyə
o zaman çatdırılır ki o, özü istəmədən,
könülsüz (Qan təzyiqini bəhanə edib Tehrana getmək
istəməmişdi) Tehrana gəlmiş və nifrət etdiyi
bir adamla - Ə.Qəvamlə üz-üzə
danışıqlar aparırdı. Stalinin məktubundakı sərtlik və
S.C.Pişəvəriyə «öyüd-nəsihət»
ünvanı ilə göstərilən təzyiq məktubda
açıq-aydın hiss olunur. Sovetlərin Ə.Qəvam
hökuməti ilə əldə olunmuş bağlaşmanın
mürəkkəbi qurumamış İrandan Sovet elçilərinin
S.C.Pişəvəriyə qarşı Qəvamla «dil» tapmaq
və ona güzəştlərə
getməklə bağlı təzyiq və hədə-qorxuları
işə salındı. Sovet səfıri
Satçikovun göstərişi ilə 1946-cı ilin aprelin
3-də S.C.Pişəvəri Təbrizdəki Sovet
Konsulluğuna dəvət edilir. Bu görüşdə
qarşı tərəf Ə.Qəvamla danışıqlara
başlamağı, ona güzəştə getməkdə
inad etməməyi və 15-ci çağırış
İran Məclisinə seçkilər keçirmək
üçün Azərbaycana gələcək şah
qoşunlarına müqavimət göstərməməyi və
s. S.C.Pişəvəriyə «tövsiyə» edilir.
S.C.Pişəvəri
qarşı tərəfin riyakarlığa
bürünmüş «tövsiyələr»indən narahat olur
və əsəbləşdiyini gizlədə bilmir. O, Stalinin bu məktubundakıları
eşitdikdə 1920-ci ildə Gilandakı xəyanət (Cəngəlilər
hərəkatına olan sovet xəyanəti) yada
düşdüyünü, o zamanla bugünkü olayların
təkrarının baş verdiyi, inqilabçı qüvvələrin
meydanda tək və arxasız qoyulduğunu qeyd etdikdən
sonra, «Əgər biz Qəvam dövləti
qarşısında geri oturarıqsa, bu, öz hədəflərimizdən,
etiqad və mühüm işlərdən əl çəkmək
olar. Bu əməl ilə biz Şah hökumətini
öz əleyhimizə yönəltmiş olardıq. Onların qabağında diz çökə bilmərəm.
Bu iş mənim üçün təəssüflüdür.
Mən bunu qəbul edə bilmərəm. Mən insanların mənafeyi xatirinə
döyüş meydanında ölərəm, lakin təslim
olmaram». S.C.Pişəvəri bu görüşdə
üzünü sovet nümayəndələrinə tutaraq
açıqca deyir: «...Mən qəti şəkildə sizə
inanmıram, təkrar edirəm: Mənim sizə etimadım
yoxdur...» S.C.Pişəvəri Azərbaycanın
Tehran qarşısında geri çəkilməsinin
sonluğunda baş verəcək olayların
anatomiyasını elə real söyləmiŞdir ki,
sonrakı hadisələr onun dediklərini və təsəvvür
etdikərinin yüzə-yüz həqiqət olduğunu
sübut etmişdi.
1946-cı ilin aprelin 4-də
S.C.Pişəvəri ilə Təbrizdəki Sovet konsulunun
növbəti - ikinci görüşü keçirilir. Pişəvəri bu
görüşə Sovetlərin mövqeyi ilə yaxından
tanış olmaq üçün özü ilə birlikdə
Milli Məclisin sədri Hacı Mirzə Əli Şəbüstərini,
Daxili İşlər naziri Salamulla Cavidi və ADF rəhbərlərindən
Sadıq Padiqanı da aparır. Danışıqların
növbəti raundunda məqsəd AMH rəhbərliyini
Tehranla danışıqlara getməyə razı salmaq idi.
Sovet qoşunları 1946-cı il mayın
ilk ongünlüyündə Güney Azərbaycan ərazisini
demək olar, tam tərk etdi. 1946-cı ilin
yazında Azərbaycan Milli hökuməti Tehran rejimi ilə
yanaşı faktiki olaraq ABŞ və İngiltərə ilə
də üzbəüz dayanmalı oldu. Belə
bir şəraitdə Moskva rəhbərliyi ancaq öz mənafeyindən
çıxış edərək Azərbaycan Milli hökuməti
rəhbərliyini Qəvamül-səltənə ilə dil
tapmağa itələdi. Bu sahədə
Güney Azərbaycan rəhbərliyinə göstərilən
təzyiqləri təsdiq edən çoxsaylı sənədlər
mövcuddur. Bu sənədlər xüsusən
son 10 ildə Azərbaycan Respublikasında, İranda, ABŞ və
Avropa ölkələrində yetərincə çap olunub.
Moskva Azərbaycan Milli
Hökumətinə təsir və təzyiqini təkcə
İranda olan səfirliyi, konsulluq və xüsusi rabitəçiləri
ilə məhdudlaşdırmayıb əlavə,
Bağırovu da bu oyuna qatmışdı. 1946-cı ilin martında
S.C.Pişəvəriyə göndərdiyi ismarışda
Tehran qarşısında möhkəm dayanmağı, əllərindən
gələn köməkliyi əsirgəməyəcəyini vəd
edən M.C.Bağırov aprelin əvvəlində verilmiş
vədlərdən qaçaraq Pişəvəriyə Qəvamın
nümayəndəsi ilə bir stolda oturub, onunla «dil
tapmağı» məsləhət görürdü. Moskvanın xəyanəti, öz mənafeyi
üçün dostu düşmənin ayağına
çox asanlıqla vermək kimi xəbis xisləti S.C.Pişəvəriyə
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi əvvəlcədən məlum idi.
«Dostun» xəyanəti nəticəsində
Qəvamla oyunda artıq uduzduğunu başa düşən
S.C.Pişəvəri çox ağır olsa da, Tehranla
danışıqlara getməkdən başqa yolun
qalmadığını anladı. «Keçmiş, gələcək
yolun çırağıdır» kollektiv qiymətli əsərin
müəllifləri həmin dövrün olaylarını tədqiq
edərkən S.C.Pişəvərinin hər tərəfdən
bağlı dalana düÌdüyünü yazırlar.
«...Pişəvəri mütəfəkkir və bilikli firqə
rəhbəri idi. Lakin o, öz səhvinin
güdazına getdi. O, bunu anlayan vaxt artıq
iş-işdən keçmişdi. Daxili və
xarici siyasi şərait onun ziyanına, irticanın xeyrinə
işləyirdi. Amerika və İngiltərənin
dəstəyi ilə irticanın birləşmiş qüvvəsi
Azərbaycana hücuma hazır idilər».
Əkrəm Rəhimli
AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun
"Güney Azərbaycan elmi araşdırmalar"
şöbəsinin müdiri
Xalq cəbhəsi.-
2017.-6 yanvar.- S.14.