Azərbaycan eposu
etnoenergetik sistemin əsası kimi
2-ci yazı
“Qurbani” dastanı təsəvvüfi-irfani ideyalarla
süslənmiş, insana panteist baxışları əks
etdirən, yəni Tanrı, Dünya və İnsan arasında
ilahi harmoniya yaradan sənət fenomenidir. Toy-düyünlərdə,
yaxud uzun qış gecələrində aşığın
ifasında bu dastana qulaq asan insanlar öz dərd-qəmini
unudur, dünya qayğılarından azad olur, ağrıyan
ruh və mənəviyyatları dincəlirdi. Ruhun dincliyi isə yalnız insan psixikasında ruhani
potensialın hərəkətə gətirilməsi, mənəvi
energetik qaynaqların oyadılması ilə
mümkündür. “Qurbani” və digər
məhəbbət dastanları insan psixikasında
ruhani-energetik qaynaqları aktivləşdirməklə onun
ruhunu son dərəcə zəruri materiya – bədii-estetik qida
ilə təmin edirdi (seçmə bizimdir – S.R.). Bu
baxımdan, Çoban imzalı müəllif «Qurbani»
dastanına yönəlik «antitezisində», əslində,
özü də bilmədən «Qurbani» dastanını (eləcə
də başqa məhəbbət dastanlarını) etnososial
harmoniya, etnopsixoloji energetika qaynağı kimi qiymətləndirib”.
Sonuncu abzasda “xalqın psixikasında yaşayan amorf
arxetiplər” ifadəsi məna vahidi kimi etnokosmik enerjinin
yaranması və ötürülməsinin
(funksionallaşmasının) konkret mərhələsini nəzərdə
tutur. Biz bunu
mərhələlər olaraq, təqribən
aşağıdakı kimi təsəvvür edirirk:
1.
İlahi başlanğıc enerjisi: ilahi potensiya mərhələsi.
İlahi potensiya teoinformasiya (ilahi söz, bilgi) maxanizmi
vasitəsilə varlığa – materiya, onun şəkillərinə
(kainat, dünya, təbiət, canlı-cansız aləm və
s.) çevrilir. Varlığın sözlə yaradılması
(yaxud sözdən yaradılması) haqqında konsept
teoenerjinin (ilahi enerjinin) teoinformasiyaya (sözə)
kodlaşması deməkdir. İlahi
arxetiplərin bütün paradiqmaları dünyamızda təkrarlandığı
(yaşadığı) kimi, bu kodlaşma da həyatımızın
işlək yaradıcılıq praktikasına çevrilib.
Məsələn, Məhəmməd Füzuli əsrlər
öncə öz ruhani enerjisini yazı kodu vasitəsilə
sözə şifrələyib, özü ölüb gedib.
Bu, kod¬laşmanın birinci mərhələsidir.
Onun ruhani-emosional enerjisi əsrlər boyunca
yazıda konservasiya olunub. Bu, kodlaşmanın
konservasiya mərhələsidir. Bizim onun qəzəllərini
oxuyarkən hər hansı formada “həyəcanlanmağımız”
artıq Füzulinin yazılı sözə
kodlaşmış ruhani-emosional enerjisini qəbul etməyimiz,
öz enerji ehtiyatlarımıza qatmağımız deməkdir.
Bu da kodlaşmanın ötürülmə mərhələsidir.
Demək, fizikanın əsas qanununda olduğu kimi, enerji itmir:
bir formadan digərinə keçir. İlahi
enerji sözə kodlaşır və bu teoinformasiya maddi (mənəvi)
yaradılışın ilahi sxemləri rolunu oynayır.
Beləliklə, ilahi potensiya təbiətin
enerjisinə çevrilir.
2. Təbiətin
enerjisi: stixial potensiya mərhələsi.
Varlıq aləmindəki ünsürlərin
hamısında atomar hərəkət var. Yer üzündə
elə bir varlıq ünsürü yoxur ki, o, atom-molekullardan
təşkil olunmasın. Bu atomlar (onların
makrokombinasiyaları və mikrohissələri) aramsız hərəkətdədir.
Həmin hərəkət stixial enerjidən
qidalanmaqla onu ifadə edir.
3.
Canlı təbiətin enerjisi: psixi-instinktiv potensiya mərhələsi.
Təbiətin
enerjisi özü olaraq qalmaqla canlı orqanizmlərdə eyni
zamanda psixi-instinktiv enerjiyə sublimasiya olunur (sadə mənada:
çevrilir). Burada məsələ çox
mürəkkəbləşir. Biz heyvan və
bitki psixikasını bir tərəfə qoyub, diqqəti insan
psixikasına yönəldirik. İnsanın
psixikası iki qatdan – təhtəlşüur və
şüurdan ibarətdir. Bu iki qat
hazırda insanın psixikasının sinxron struktur
qatlarıdır. Lakin ilahi təkamül
(diaxroniya) baxımından burada əvvəlcə təbiətin
stixial enerjisinin təhtəlşüura, təhtəlşüurdan
isə şüura çevrilməsi baş verib. İlahi arxetiplər varlıq (yaradılış)
aləmində daimi təkrarlandığı kimi, stixial
enerjinin təhtəlşüurdan şüura sublimasiya
olunması daimi prosesdir. Burada biz artıq
etnoenerji mərhələsinə daxil oluruq.
4.
İnsan psixikasının enerjisi: etnoenergetik potensiya mərhələsi.
Bu, şərti sonuncu mərhələdir. Burada məsələnin
bütün mahiyyəti, o cümlədən
araşdırdığımız problemin mahiyyəti təhtəlşüurdan
şüura çevrilən enerjinin təbiəti və
çevrilmənin mexanizmləri ilə bağlıdır.
Biz hələlik (və bəlkə də, əbədilik)
çevrilən enerjinin mahiyyətindən
danışmayacağıq.
Bütün diqqətimiz enerjinin ötürülmə
mexanizmlərinə yönəldiləcək. Çünki miflər, əfsanələr,
nağıllar, dastanlar və s. təhtəlşüurdan
şüura ötürülən enerjinin (etnoenerjinin)
emalolunma, qorunma, yaşadılma və ötürülmə
mexanizmləridir. K.Levi-Stros strukturalizminin
bütün konseptual mahiyyəti məhz bu məqama müncər
olunur.
Biz
C.Qasımovun sözü gedən kitabının redaktoru olaraq
onun yuxarıdakı fikrini belə şərh etmişik: “Bizcə,
prof. C.Qasımov bu fikri ilə etnokosmik düşüncənin
dastan koduna yeni bir baxışın əsasını qoymaqla
yanaşı, həm də folklorşünas və
etnopsixoloqlara müasir humanitar-filoloji düşüncədə
indiyədək heç bir vaxt aprobasiya olunmamış orijinal
təhlil konsepti verib. Onun şərhində «Qurbani»
dastanının milli düşüncə sistemindəki rolunu
«insan psixikasında mənəvi-ruhani potensialın hərəkətə
gətirilməsi»nə, «ruhani-energetik qaynaqların aktivləşdirməsinə»,
insan ruhunun «sakitləşdirici materiya – bədii-estetik qida ilə
təminatına» müncər edilməsi (bizi hətta hisslərə
qapılmaqda qınasalar da belə) dahiyanə
yanaşmadır. Prof. C.Qasımovun yanaşmasının «məkani
əhatəsini» qəhrəmanlıq dastanlarına doğru
genişləndirdikcə onun məhəbbət
dastanlarının «etnososial harmoniya vasitəsi» olması
haqqındakı konsepti, əslində, ümumən dastan
düşüncəsinin «etnopsixoloji energetika qaynağı»
olduğunu göstərir. Məhəbbət
dastanları insanın ruhiyyəsini sakitləşdirir, qəhrəmanlıq
dastanları isə coşdurur. İnsan
öz etnopsixoloji varlığını bu iki halın, iki
ritmin – coşqunun və dincliyin harmoniyasında gerçəkləşdirir.
Bu halların harmoniyası varlıq aləminə
Uca Tanrı tərəfindən verilmiş mövcudluq ritmidir.
Bu iki ritmdən biri olmasa, dünyanın teokosmik
nizamı pozulardı; sakitləşmə (dinclik) ilə
tarazlanmayan coşqu onun psixikasını dağıdar,
coşqu ilə tarazlanmayan sakitləşmə onun həyati
aktivliyini söndürərdi”.
Bu şərhimizə əlavə olaraq bildirmək istərdik
ki, C.Qası¬movun yanaşmasında hallandırılan tezis məhəbbət
dastanlarına və tipoloji mahiyyətinə görə,
ümumiyyətlə dastanlara yanaşmada tamamilə yenidir. Digər bir
yanaşmanı isə biz 2011-ci ildə oxuduğumuz bir məruzəmizdə
tezislər şəklində qoymuşuq. «Qloballaşma və
humanitar elmlərin aktual problemləri» paradiqmasında folklor və
milli mədəniyyət” adlanan məruzənin 3-cü tezisində
milli mədəniyyətə sinergetik aspektdə
yanaşılmış və o, iki halda: sistemin tarazlıq və
qeyri-tarazlıq hallarında dəyərləndirilib: “Milli mədəniyyəti
etnik sistemin tarazlıq halında xalqın milli formullar əsasında
yaratdığı maddi və mənəvi gerçəklərin
funksional məcmusu kimi səciyyələndirmək olar. Bu baxımdan, milli mədəniyyət
özünün görünən, ilkin funksiyasında
xalqın milli özünüifadəsidir. Ancaq milli mədəniyyətin daha mühüm, hətta
fövqəla-də dərəcədə əhəmiyyətli
funksiyası sistem tarazlıq halını itirəndə
üzə çıxır. Dünənə
qədər xalq üçün sadəcə olaraq milli mədəniyyət
adlanan hadisə bu gün, yəni milli mədəniyyətlərin
yaşaması üçün təhlükənin
yarandığı hazırkı prosesdə bizim
qarşımıza xalqın diriliyini təmin edən milli
immun sistemi olaraq çıxır. Yəni
hər bir orqanizmin xarici təsirlərdən özünü
qoruyaraq yaşada bilməsi onun immun sisteminin nə dərəcədə
güclü olmasından asılıdır. İmmuniteti zəif olan orqanizmlər xəstəliklərə
davam gətirməyib məhv olur. Bu halda
milli immun sistemi zəif olan xalqlar qeyri-milli ölçülərə
əsaslanan qloballaşmanın təsirinə dözməyib,
öz milli mahiyyətini itirir. Bu durumda Azərbaycan
və digər türk xalqlarının qloballaşmanın təbii
milli aşınmalarına məruz qalmaması
üçün milli mədəniyyətin immun
formullarını diqqətdə, daim işlək halda
saxlaması günümüzün ən aktual vəzifəsidir”.
Dördüncü
tezisdə folklor milli mədəniyyət hadisəsi kimi dəyərləndirilib:
“Çağdaş Azərbaycan dövlətinin mədəni
siyasətində folklorun prioritetə çevrilməsi ən
düzgün seçim və ən düzgün siyasətdir.
Folklor xalqın şifahi yaradıcılıq
formulları üzrə ortaya qoyduğu mədəniyyətdir.
Bu baxımdan, qloballaşma proseslərinə ahəngdar şəkildə
qoşula bilməyimiz üçün təklif olunmuş
muğam, aşıq sənəti, Novruz,
xalçaçılıq və s. özünün ana
paradiqmasında folklordur”.
Beşinci
tezisdə folklor obrazları milli düşüncənin formul
və mexanizmləri kimi dəyərləndirilib: “Folklor milli-mənəvi
yaddaş kimi, etnosun fiziki və mənəvi təcrübəsinin
ən funksional, dayanıqlı və dözümlü
formullarını özündə yaşadır. Folklor xalqın tarixi yaşam təcrübəsindən
yalnız xalqı ayaqda saxlayan, yaşadan, epoxal dəyişmələrdə
bir xalq kimi qoruyan, etnik-mədəni məhvolma təhlükələri
zamanı xalqın bütün fiziki və mənəvi
ehtiyatlarını səfərbər edə bilən milli
mövcudluq düsturlarını öz yaddaşında
saxlayır. Bu baxımdan, bizim adi folklor qəhrəmanları
kimi qəbul etdiyimiz Oğuz xan, Dədə Qorqud, Koroğlu,
Keçəl Həmzə, Nigar xanım, Aşıq Qərib,
Aşıq Kərəm, Keçəl, Kosa kimi obrazlar, əslində,
Azərbaycan milli mentalitet sisteminin funksional vahidləri, milli
immun sisteminin təşkilolunma mexanizmləri, milli
düşüncə sisteminin məna semantemləridir. Məsələn:
Oğuz xan semantemi – Oğuz xalqının etnik-bioloji sistem
kimi mərkəzəqaçma xətti üzrə təşkilolunma
formuludur. Dədə Qorqud semantemi – Oğuz
xalqını vahid sistem halında yaşadan milli-mənəvi
dəyərlərin epoxal konsentrasiya mərkəzidir. Koroğlu semantemi – Azərbaycan etnik-mədəni
sisteminin məhvolma təhlükəsi qarşısında
fiziki gücünün təşkilolunma sxemi, xalqın etnik
özünüifadəsinin qəhrəmanlıq kodudur.
Keçəl Həmzə semantemi – etnik-mədəni sistemin özünüqoruma mexanizmlərinin təşəkkülü və təkmilləşməsinin aprobasiya – sınaq mexanizmidir: sistemin mərkəzdən qaçma proseslərini özündə ehtiva etməklə mərkəzədönmə proseslərinin yaşanmasını təmin edən mühüm, zəruri oppozitiv ünsürdür.
Nigar xanım semantemi – Azərbaycan etnik-mədəni sisteminin bioloji bütövlüyünü hərəkətə gətirən və təmin edən funksional modeldir. Sistemin məhvolma təhlükəsi zamanı etnosun fiziki gücünü təmsil edən kişi ünsürünün milli immun sistemini hərəkətə gətirməyə gücü çatmayanda, milli immun sistemi ehtiyat potensialı – qadın gücünü işə salır. At üstündə, əlində qılınc təsvir olunan Nigar xanım obrazı bu halda xalqın qadın potensialının milli hərəkət enerjisinə çevrilməsinin üsulu, kodu, sxemi, düsturu rolunu oynayır.
Aşıq Qərib, yaxud Aşıq Kərəm semantemləri – Azərbaycan xalqının gerçəkliyə münasibətinin mənəvi harmoniya formullarıdır. Xalqın mənəvi potensiyası bu obrazlar vasitəsi ilə mənəvi davranış formuluna çevrilir. Xalqın psixikasında yaşayan amorf arxetiplər Aşıq Qərib // Aşıq Kərəm kimi obraz-mexanizmlərdən keçməklə mədəni özünüifadə formalarına transformasiya olunur”.
Seyfəddin Rzasoy
filologiya üzrə elmlər doktoru
Xalq
Cəbhəsi.- 2018.- 4 avqust.- S.14.