Türk ədəbiyyatının
tanınmış simalarından biri - Sultan Vələd
1-ci yazı
Sultan Vələd türk ədəbiyyatının
tanınmış simalarından biridir. O, 1226-cı ildə Qaramanda
(Larəndə) anadan olub. Əsl adı Bahəddin
Məhəmməd Vələd olan bu şəxs XIII əsr
türk ədəbiyyatında şair, alim və ariflik zirvəsinə
yüksəlmiş Mövlana Cəlaləddin Ruminin
böyük oğludur. Cəlaləddin
Rumi ona öz atası Bahəddin Vələdin adını
verib. Lakin bəzi mənbələrdə
onun adının Bahəddin Əhməd olduğu da göstərilir.
Sultan Vələdin kiçik yaşlarından
başlayaraq təlim və tərbiyəsi ilə atası məşğul
olub.
Məhz atasının müəllimliyi sayəsində
o, ərəb dilini öyrənib, fiqhə dair ən məşhur
əsərləri oxuya bilib. C.Rumi Sultan Vələdin dini elmləri
daha dərindən mənimsəməsi üçün onu
kiçik oğlu Ələddinlə birlikdə Şama göndərib. Onun elmi, fəlsəfi,
dini və ədəbi görüşlərinin təməlində
atası Mövlananın təlimi dayansa da, o,
dövrünün ayrı-ayrı alimlərindən mərifət
və irfan əxz edib, onların elmi və dini
baxışlarından faydalanıb. Bu mənada Sultan Vələdin
Bürhanəddin Tirmizi, Şəms Təbrizi, Çələbi
Hüsaməddin, Şeyx Kəriməddin və s. ariflər əhatəsində
olması, onlardan bir çox mətləbləri öyrənməsi
onun fikirlərinin mükəmməlliyini təmin edib. Mənbələrdə
qeyd olunduğu kimi, Sultan Vələd Şəms Təbrizinin
təsirinə düşməmişdən əvvəl
Bürhanəddin Tirmiziyə bağlanıb, ondan təriqətçiliyin
sirlərini öyrənib, Tirmizinin ölümündən
sonra (1241) təxminən beş il yenidən atasından mərifət
dərsi alıb. 1244-1247-ci illərdə isə
o, atası ilə birlikdə Şəms Təbrizinin təsirində
olub. Şəms Təbrizinin “qeybindən”
sonra Sultan Vələd atasının məsləhəti ilə
Şeyx Səlahəddini özünə mürşid
seçib. C.Ruminin oğluna “bundan sonra o
padsahlar padşahı Səlahəddinə uy, Şəmsəddin
(Şəms Təbrizi) budur” deməsi S.Vələdin mürid
məsuliyyətini artırıb və onu mürşidi
Şeyx Səlahəddinə ürəkdən bağlayıb.
Onu da qeyd edək ki, Sultan Vələd
atasının məsləhəti ilə Şeyx Səlahəddinin
qızı Fatma xatunla ailə həyatı qurub.
1263-cü ildən 1284-cü ilə qədər 21 il müddətində Mövlananın
müridi Hüsaməddin Çələbi Sultan Vələdə
mürşidlik edib. Hüsaməddin Çələbinin
ölümündən sonra o, Şeyx Kəriməddinin
şagirdi olub. Lakin dövrünün ifan
sahiblərindən dərs alsa da, Sultan Vələd
atasının yolunu - Mövlanəliyi əsas yol seçib,
onu davam etdirib, atasının elmi-dini zövq və
baxışlarına hörmətlə yanaşıb. Sultan Vələd 1312-ci ildə Konyada vəfat edib.
Klassik türk ədəbiyyatında C.Rumi ənənəsinin
ilk davamçılarından olan Sultan Vələd bir divan,
üç məsnəvi və “Maarif’ adlı mənsur əsər
müəllifi kimi məşhurdur. O, əsərlərini ərəb, fars, türk və yunan dillərində
yazıb. Lakin yaradıcılığında
farsdilli nümunələr böyük üstünlük təşkil
edir. Bununla yanaşı, tədqiqatçıların
hesablamalarına görə Sultan Vələdin türkcə
14 qəzəli, 238 beyti, ərəbcə 8 mənzuməsi, 3
rübaisi, 220 beyti, yunanca isə 66 beyti var.
Yaradıcılığında farsdilli nümunələrin
çoxluğu heç şübhəsiz, o dövrki ədəbi
prosesdə fars dilinin aparıcı olması ilə
bağlı olub. Qeyd edək ki, Sultan Vələd əsasən
fars dilində yazsa da, onun türk dilinə
böyük rəğbəti olub. Özünə
qədərki türk ədəbiyyatında türkcə
şeirlər yazmış C.Rumi və Səyyad Həmzə
ilə müqayisədə
yaradıcılığındakı türkdilli nümunələrin
sayına görə Sultan Vələd ön sırada
dayanır.
Aşağıdakı
qəzəl və məsnəvi parçaları Sultan Vələdin
türk dilinin incəliklərindən istifadə etməklə
gözəl poetik nümunələr yaratdığını
təsdiqləyir:
Senin
yüzün güneşdir yohsa aydur
Canum aldı gözün dakı ne aydur.
Benüm
iki gözüm bilgil canum-sen
Beni cansuz koyasun sen bu geydür.
Gözümden
çıkma kim bu ev senündür,
Benüm gözüm sanayahşı saraydur.
Ne okdur
bu, ne ok kim değdi senden,
Benüm boyum sünüydi, şimdiyaydur.
Temaşa
çün berü gel kim göresen,
Nite gözüm yaşı ırmaku çaydur.
...Bana her
gice senden yüzbin assı,
Benüm her gün işim senden kolaydur.
Veledyohsuldı
sensüz bu cihanda,
Seni buldı bu gezden begü baydur.
***
Tanrı
didi: “Sayru oldum” Musaya,
“Kendü dostın kişi böyle isteye”.
Musa didi:
“Haşa senden sayruluk,
Sen Halıksen senge kanden sayruluk”.
Yine didi:
“Sayru oldum gelmedün,
Didügim sözi hisaba almadun”.
Musa didi:
“Bu sırrı anlamazem,
Maksudın nedür bu sözden bilmezem”.
Tanrı
didi: “Sayru oldu bir velim,
Dünya içre sayruluk dartdı delim.
Kim
anı göre beni görmişdür ol.
Kim
anı sora beni sormışdur ol.
Beni anda,
anı bende görünüz
Beni andan, anı benden sorunuz.
Klassik türk ədəbiyyatında Mövlana təsiri
Sultan Vələdlə başlayır. Qeyd etmək
lazımdır ki, C.Rumi Sultan Vələdin həm də ruh
atası olub. Özünün də qeyd
etdiyi kimi, “Babasının verdiyi bilgidən və və- lilikdən
başqa Vələdin nə bilgisi, nə də vəliliyi
olub”. Bu səbəbdən C.Rumi
ideyaları bütünlükdə Sultan Vələd
üçün əhəmiyyətli olmuş, ruhi-mənəvi
körpüyə çevrilib, atasının sənəti istər
forma, istər məzmun, istərsə də ideya
baxımından onun yaradıcılığında örnək
rolunu oynayıb. Ona görə də şairin divanı
ilə C.Ruminin divanı, “Vələdnamə”, “Rübabnamə”
və “İntihanamə” məsnəviləri ilə C.Ruminin “Məsnəvisi”
nəhayət, “Maarif’ adlı əsəri ilə C.Ruminin
“Fihi-Mahif’ əsəri arasında bir yaxınlıq
müşahidə olunur. Məsələn, “Vələdnamə”
məsnəvisi ilə bağlı Sultan Vələdin söyləmiş
olduğu - “bu kitabım tamamən Quranın anlamı və
sirridir. Kim candan könül bağlarsa, o,
Quranın anlamı qarşısında özünü unudar.
Bu məsnəvilərdəki sözlər
tamamilə öyüddür” fikirləri ilə C.Ruminin “Məsnəvi”sində
olan “bu kitab “Məsnəvi” kitabıdır. Məsnəvi həqiqətə varmaq və Allah sirlərindən
agah olmaq, onları dərk etmək istəyənlər
üçün bir yoldur. “Məsnəvi”
dinin əsaslarının əsaslarıdır. “Məsnəvi” təmizliyə qovuşan kəslərin
könülləri üçün şəfadır,
hüznləri yox edər, “Quran”ı dəqiq anlatmağa
yardımçı olan, xasiyyətləri gözəlləşdirər”...
kimi fikirlər arasında ruhi-mənəvi
yaxınlığı görməmək
qeyri-mümkündür.
Sultan Vələd ilk növbədə divan şairidir. Heç
şübhəsiz, şairin divan tərtib etməsində
C.Ruminin böyük təsiri olub. S.Vələdin ilk məsnəvisi
olan “Vələdnamə”sindən götürülən
aşağıdakı bu sözlər bu fikri tam təsdiqləyir:
“Mövlana çeşidli vəznlərdə divanlar meydana gətirib,
rübailər söyləyib. Mən də ona
uydum və bir divan tərtib etdim”. Fars, ərəb,
türk və rum dillərində müxtəlif şeir şəkillərindən
qəzəl, qəsidə, rübai, qitə, tərcibənd,
tərkibbənd, müsəmmədən ibarət divanında
əsas yeri farsdilli nümunələr tutur. Divanda fars dilində olan şeirlər 826 qəzəldən,
32 qəsidədən, 9 qitədən, 10 tərcibənddən,
23 müsəmmədən, 454 rübaidən ibarətdir. Göründüyü kimi S.Vələd divanında
qəzəl və rübailər üstünlük təşkil
edir. Bu da ilk növbədə şərq
şeir ənənəsinə bağlılığın nəticəsi
kimi xarakterizə oluna bilər. Maraqlı
faktdır ki, S.Vələd qəzəllərinin böyük əksəriyyətini
C.Rumi qəzəllərinə nəzirə olaraq yazıb.
Bu qəzəllərin hamısında Rumiyə
məxsus üslub diqqəti cəlb edir. “Şeirlərində
bir çox hallarda qafiyəyə o qədər də önəm
verməməsi, fikrin ifadəsində konkretliyə əməl
etməsi və s. hallar Sultan Vələd sənətinin
özəlliklərindəndir.” Sultan Vələd
bir şair olaraq məsuliyyət hiss edib, sənətdə
özünü “əksik və qüsurlu bilməyib”. Bu
mənada şairin aşağıdakı fikirlərinə nəzər
salmaq kifayətdir: "Söylədiyim sözlər
açıq və aydındır. Mənalar dənizindən
minlərcə inci çıxardım və xalq
üçün dəldim. Sözlərim can kimidir. Bütün şeirlərim təzə və
axıcıdır. Vələdin
sözü candır. Vələdin
sözündə xəta və yanlışlıq yoxdur.
Ey Vələd! Bundan sonra da çəkinmədən,
yorulmadan söylə, zira nəzmin və nəsrin gözəldir”.
Bu sözlər ədəbi-nəzəri fikir
kimi vələdşünaslığın ilkin təməlində
dayanmaqla yanaşı, həm də onun sənətinə
düzgün qiymət vermək baxımından əhəmiyyətlidir.
S.Vələd poeziyası daha çox irfanı düşüncə anlamında haqqın sirlərini “açmaq və anlatmağa” xidmət göstərir. Təbii ki, bu yanaşma və özünəməxsus bədii ifadə tərzi onun rübailərindən də yan keçmir. Sultan Vələd çoxsaylı rübailəri ilə Şərq lirik-fəlsəfi fikrinin inkişafında özünəməxsus rol oynayıb. Sultan Vələdə görə, insan ruh və cisim olmaqla iki varlıqdan ibarətdir. Ruh ilahi, cisim isə maddidir. Ona görə də, insan ruh daşıyıcısı olmalı, nəfsinə qalib gəlməli, Rəbbinə qovuşmalıdır: “Ey dost! Əgər onu bilsən və ona sarılsan, həmin an bədənini və canını fəda edərsən. Daşa basılmış şeytandan və inkarçı nəfsindən qurtarıb Rəhmanın sifətlərinə bürünərsən. Sən bizim sevgilimiz və bizə layiq olduğun üçün ruh kimi bizim könlümüzə hakimliyin daha yaxşıdır. Hər nə qədər yoxluq seli yeri, göyü götürsə də sənin eşqini bizim başımızdan ala bilməz”.
Sultan Vələd bu dünya xoşbəxtliyini insanın Allaha könül verməsində, zamanın köləsi deyil, Tanrı “köləsinə” çevrilməsində, qəlbini Haqq nuru ilə doldurmasında görür. “İlahi meyi” içib “sərxoş” olmağı şair insan həyatının “yeni” mərhələsi kimi dəyərləndirir: “Eşq gəldi, məni sərxoş etdi və nəşələndirdi, zəmanəyə köləlik etməkdən məni qurtardı. Sənin gözəlliyin qarşısında olduğumu görüncə, şəfqətlə məni oxşadı və mənə yenidən həyat verdi. Baş qoyduğun hər torpaq üzərində səcdə edilən Odur. İbadət edilən Odur. Gül, bülbül, səma və gözəli anmam. Hər iki dünyada məqsədim Odur”.
“Vələdnamə” Sultan Vələdin
yazmış olduğu 3 məsnəvinin birincisidir. Şair məsnəvinin
dibaçəsində əsəri “Məsnəviyi Vələd”
adlandırıb. Lakin ədəbiyyat aləmində
Vələdnamə adı ilə tanınan bu əsər
şairin ilk məsnəvisi olduğuna və “ibtidai” kəlməsi
ilə başladığına görə “İbtidanamə”
kimi də tanınır. Əsər 1291-ci ilin mart-iyun
aylarında nəsr və nəzm şəklində
yazılıb. Fars dilində yazılmış bu əsər
9007 beytdən və 165 başlıqdan ibarətdir. Qeyd edək
ki, həmin beytlərin 180-i ərəbcə, 76-sı
türkcə və 23-ü rumca yazılıb. “Vələdnamə”
Sənainin “İlahinamə”sinin vəzninə uyğun olaraq, xəfif
bəhrində (failatün, məfailün, failün) qələmə
alınıb.
Elman Quliyev
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Xalq cəbhəsi 2018.- 28 avqust .- S.14.