İstiqlal - bir millətin namusu və ən böyük sərvəti

 

 

Ceyhun Hacıbəylinin həyat və yaradıcılığı

 

5-ci yazı

 

Ceyhun Hacıbəylinin «Bir il xəyallarda... və bütöv bir ömür» memuarı bir istiqlal aşiqinin gündəliyidir, çoxşaxəli, çoxplanlı, ilk baxışda yüzlərlə temanın pərakəndə toplusu, lakin dərindən nüfuz etdikcə vahid süjeti, ideya istiqaməti, məramı olan möhtəşəm əsərdir. Memuarı oxuduqca, sanki onun qəmə, qüssəyə bürümüş sətirləri arxasından istedadlı və müdrik, zəngin həyat və qələm təcrübəsinə malik, fəqət dalğın və kədərli Ceyhun Hacıbəyli boylanır... Müəllif memuarı XX əsrin 40-cı illərinin sonundan qələmə almağa başlamış, 50-ci illərin sonunda bitirmişdir. Memuar fransız dilində yazıb. Makina ilə əlyazması S.Mümtaz adına Azərbaycan Respublikası Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində saxlanılır.(ARDƏİA) saxlanılır (fond N°649. siy.1, saxlama vahidi 11, vərəqlərin sayı 104).

Memuarı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, AMEA N.Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, Millət vəkili, akademik İsa Həbibbəylinin şəxsi təşəbbüsü ilə Şamil Zaman 2015-ci ilin əvvəllərində dilimizə çevirmişdir. Əsər “Xan” nəşriyyatında çap olun (Ön sözün müəllifi akademik İsa Həbibbəyli,redaktor Nərgiz Cabbarlı, Bakı, 2016, 255 səh.). Mərhum f.e.namizədi Bayram Ağayev də vaxtı ilə bu sətirlərin müəllifinə, digər həmkarlarına əsərin tərcüməsi ilə məşğul olduğunu bildirsə də, tərcümə ortaya çıxmayıb. Ceyhun Hacıbəylinin bir neçə əsərini, o cümlədən qürbətdə fransız dilində qələmə aldığı 4 hekayəni dilimizə çevirən fransız dili mütəxəssisi Mirzəbala Əmrahov da memuarı tərcümə edib (“Bir il xəyallarda... və bütöv bir ömür”, Bakı, “Təhsil” nəşriyyati, 2017, 262 səh). Əsər mövzusunun genişliyi, aktuallığı, toxunulan problemlərin taleyüklülüyü, tarixi və ədəbi dəyəri baxımından Azərbaycan bədii publisistikasının, mühacirət ədəbiyyatının ən parlaqnadir nümunələrindəndir. C.Hacıbəylinin yaddaşı ilə xəyallarının birgə məhsulu olan memuar:

- Vətən həsrəti ilə yaşayanonun istiqlalı uğrunda mücadilə aparan istiqlal aşiqinin ürək çırpıntıları, qəlbinin səsidir;

- çarsovet imperiyasının milli siyasətinin əsl mahiyyətini, eybəcərliklərini göstərən və ifşa edən sənəddir;

- 1905-ci və 1918-ci illərdə ermənilərin Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda törətdikləri vəhşiliklərə, qırğınlara şahidlik edən məxəzdir;

- milli adət-ənənələri, xalqımıza mənsub ailə-məişət münasibətlərini, dini mərasimləri, şifahi ədəbi nümunələri əks etdirən mənbədir;

- inqilabdan əvvəlki Bakı həyatı, xüsusi ilə qoçuların şəhərdəki fəaliyyəti, əhali arasındakı nüfuzu barədə müəllifin özünəməxsus görüşləridir;

- Qarabağın, xüsusən Şuşanın Azərbaycan tarixində və mədəni həyatındakı yerinə, roluna işıq salan əsərdir;

- bir mühacirin qürbət - Paris macəralarıdır;

- nəhayət, böyük Hacıbəylilər nəslinin zəngin maraqlı həyat hekayəsindən bir parçadır.

Ceyhun Hacıbəyli bu memuarında yaşadığı mübarizə apardığı dövrün obyektiv mənzərəsini yaratdığından, geniş bir coğrafi məkanda cərəyan edən hadisələrin ictimai-siyasi mahiyyətini, insanlararası münasibətləri, mühacir həyatının yaşantılarını, Vətən, ata-ana, bacı- qardaş, qohum həsrətini, övlad niskilini, yad məmləkətdə mühitdə milli kökə, adət- ənənələrə bağlılığı özünəməxsus ustalıqla qələmə aldığından, nəsillərə nümunə ola biləcək fədakar ömrünü təcəssüm etdirdiyindən əsər böyük elmi, bədii-publisistik tarixi əhəmiyyət kəsb edir.

Səriştəli tərcüməçi Oktaedr Qəbələli Ceyhun Hacıbəylinin ötən əsrin 50-ci illərində qələmə aldığıİlk Azərbaycan operası necə yarandıadlı xatirəsini rus dilindən dilimizə çevirmişdir ( Ceyhun Hacıbəyli. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Elm”, 2017, 368 səh.). Əsərdə bir sıra mübahisəli məqamlar olsa da ( nəzərə almaq lazımdır ki, xatirə məlum hadisədən 40-50 il sonra qürbətdə, heç bir mənbəyə , tarixi sənədə yox, yalnız yaddaşın gücünə istinad edilərək qələmə alınmışdır), bir sıra ədəbi, tarixi mədəni hadisələrin tədqiqi dəyərləndirilməsi baxımından aktual faydalıdır.

Diqqətçəkicidir ki, Ceyhun Hacıbəylinin publisistikasına zəngin faktlarla yanaşı uğurlu bədii təsvir vasitələri hakimdir. Onun dilinə xas kinayə, istehza, , qanadlı ifadələr, atmacalar mətni ağırlaşmaqdan qoruyur, eyni zamanda müəllif istəyini oxucuya daha canlı, daha təsirli formada çatdırır. Ceyhun bəyin qələmə aldığı Parisdə nəşr olunan « Revue de deux Mondes » ( yanvar, 1934) irihəcmli « SSRİ- ziyalılar » adlı məqaləsində rejimin elm, ədəbiyyat, mədəniyyət, incəsənət xadimlərini kölə vəziyyətinə salmasından, senzuranın yaradıcı insanlara qarşı amansız münasibətindən bəhs olunur. Müəllif ədəbiyyata, sənətə sinfi, partiyalı münasibətin, marksizm-leninizm ideologiyasının mahiyyətini məharətlə açır ədəbiyyatın milli, ənənəvi dəyərlərdən məhrum edildiyini vurğulayır.

Çoxşaxəli, çoxsahəli fəaliyyəti ilə xalqımızın istiqlal mücadiləsi tarixində olduğu kimi, ədəbi-mədəni, mətbu həyatında da xidmətlər göstərən Ceyhun Hacıbəylinin folklorşünaslıq, ədəbiyyatşünaslıq, sənətşünaslıq, tarix politologiya istiqamətlərində araşdırmaları bu gün aktuallığını əhəmiyyətini itirməyib. Fikrimizcə, C.Hacıbəylinin araşdırmaları barədə dolğun, sistemli elmi -nəzəri nəticələr əldə etmək üçün ayrı-ayrı tədqiqat sahələrinə müvafiq olaraq onun qələmə aldığı əsərlərin təsnifatını verməklə təhlil etmək dəyərləndirmək məqsədəuyğundur. Onun ədəbiyyarşünaslığa, tariximizə, mətbuat, mədəniyyət incəsənət xadimlərinin həyat yaradıcılığına dair əsərləri bu gün böyük maraq doğurur. Hələ ilk yaradıcılığı dövründə ədəbiyyat tarixi ədəbiyyatşünaslıq məsələlərinə maraq göstərən C. Hacıbəyli sahə ilə bağlı bir sıra dəyərli məqalələr yazmış dövrün mətbu orqanlarında dərc etdirib.

Onun Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbov, Abbasqulu Ağa Bakıxanov, İsmayıl Qaspiralı, milli mətbuatımızın banisi Həsən bəy Zərdabi, Qasım bəy Zakir, Mirzə Ələkbər Sabir, Abdulla bəy Divanbəyoğlu, Haşım bəy Vəzirov, Hüseyn Ərəblinski, Ağabəyim Ağa, Aşıq Pəri, Gövhər Ağa, Fatma xanım Kəminə, Xurşud Banu Natəvan, Fatma Bikə, Qubalı Bikə xanım, tatar şairi Abdulla Tukay, görkəmli macar türkoloqu Yuli Remet, gürcü şairi, yazıçı, ictimai xadimi Akaki Sereteli, klassik Şərq poeziyasını parlaq simaları Hafiz Şirazi, Əbülqasım Firdovsi kimi ədəbiyyat, mədəniyyət xadimlərinə həsr etdiyi yazıları Ceyhun bəyin maraq dairəsinin zənginliyinə, eyni zaman da peşəkar, səriştəli tədqiqatçı olduğuna dəlalət edir.

Ceyhun Hacıbəyli tərəfindən mətbuat tariximizlə bağlı müəyyən araşdırmalar aparılmış, xatirələr, icmallar yazılıb. Ceyhun bəy ilk dəfə Azərbaycan mətbuat tarixinin elmi, sistemli əhatəli tarixini qələmə alıb. Firidun bəy Köçərli ədəbiyyat tariximizin, C.Hacıbəyli mətbuat tariximizin bünövrəsini, təməlini qoyublar.

C.Hacıbəylinin təxminən 100 il əvvəl topladığı, 80 il əvvəl Parisdə fransız dilində nəşr etdirdiyiQarabağ dialekti folkloru (Qafqaz Azərbaycanı)” kitabı ilə Azərbaycan oxucusu, elmi ictimaiyyəti yalnız 1999-cu ildə tanış olub: AMEA Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı, f.e.n. Bayram Ağayev həmin əsəriAsiyajurnalındakı variantına əsasən tərcümə Kirill əlifbası ilə nəşr etdirib (Bakı, “Ozan”, redaktoru prof. Məhərrəm Qasımlı, 1999, 48 səh.). Əsər bu gün aktuallığını saxlamaqdadır Qarabağ etnoqrafiyasını, dialekt folklorunu öyrənmək üçün mötəbər məxəzdir. Əsər Ceyhun Hacıbəylinini 2017-ci ildə buraxılmışSeçilmiş əsərləri”nə daxil edilib ( Bakı, “Elm”, 2017, 368 səh.)

Ceyhun Hacıbəyilinin yaradıcılığında fəaliyyətində folklor nümunələri, izləri elementləri bu bu qənaətə gəlməyə əsas verir ki, yazıçı-publisist həm mühairətəqədərki dövrdə maarifçilik missiyası ilə qələmə sarılanda, həm mühacirət dövründə istiqlal mücahidi kimi sovet rejimi kommunist ideologiyasına qarşı mübarizə aparanda bədii publisistik əsərlərində şifahi ədəbi nümunələrdən məharətlə bəhrələnmiş, bunun sayəsində ideya istəklərini, milli duyğu düşüncələrini daha canlı, daha obrazlı, daha təsirli çatdırmağa müvəffəq olmuşdur; tükənməyən sevgi qayğı ilə folklor nümunələrini toplamaqla, tədqiq təbliğ etməklə Azərbaycan mədəni irsinin qorunmasına tanıdılmasına böyük töhfə vermişdir; bu gün aktuallığını itirməyən irsi ilə, eyni zamanda folklor toplayıcısı folklorşünas kimi tariximizdə qalmaq haqqını qazanıb.

Mühacirət illərində Münhendəki SSRİ-ni Öyrənən İnstitututla sıx əlaqə saxlayan əməkdaşlıq edən Ceyhun Hacıbəylinin «Bərpa quruculuq işinin ümumi problemində Azərbaycanda iqtisadi vəziyyət», «İslam əleyhinə təbliğat onun Azərbaycanda yeni metodları», «Rus demokratları bolşeviklərlə harada birləşir», «Söz əməl»,«SSRİ-də ziyalılar» digər irihəcmli məqalələri onun səriştəli, sanballı sovetoloq politoloq olduğunu təsdiqləyir.

C.Hacıbəylinin arxivindəki sənədlər onun tarixlə bağlı araşdırmalar apardığını da söyləməyə əsas verir. Onun fondunda tarixi şəxslərə, qədim Arran dövlətinin, Bakı, Bərdə Dərbənd şəhərlərinin, Türkiyənin, İranın, Gürcüstanın, Dağıstanın tarixinə, Rusiyanın Qafqaz siyasətinə, eləcə Türkmənçay Gülüstan müqavilələrinə dair əlyazmaları, qeydləri, makina yazıları Ceyhun bəyin tarixi mövzularda tədqiqatlarından xəbər verir. Fransız dilində olan həmin materiallar öz araşdırmaçılarını gözləyir.

Doğma dildən başqa rus fransız dillərini mükkəməl bilməsi Ceyhun Hacıbəyliyə həm hər üç dildə yazmağa, həm tərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmağa imkan verib. İvan Turgenevin "Pulsuzluq" komediyası (1909-cu il) ilə Azərbaycan oxucusu ilk dəfə məhz C.Hacıbəylinin tərcüməsindən tanış olmuşdur. Mühacirət dövründə Ceyhun bəyin tərcüməçilklə fəal çəşğul olduğu məlumdur. Hələ 1925-ci ildə C.Hacıbəylinin tərcüməsində onun rejissorluğu ilə ParisinFeminateatrında Üzeyir HacıbəylininArşın mal alanoperettası tamaşaya qoyulub. Bunlardan əlavə o, öz əsərlərindən bəzilərini fransız dilinə çevirib.

Ceyhun Hacıbəylinin müxtəlif sahələrdəki araşdırmaları bu gün aktuallığını saxlamışdır onların dərindən öyrənilməsinə, dəyərləndirilməsinə ehtiyac var.

 

Abid Tahirli

 

Xalq Cəbhəsi.- 2018.- 29 noyabr.- S.14.