Güney Azərbaycan ədəbiyyatı: epik şeirin ideya xüsusiyyətləri

3-cü yazı

Həmid Nitqinin (1920-1999) tarixi mövzuda qələmə aldığı və özünüdərk fəlsəfəsinə əsaslanan “Təbriz” poeması bu xüsusiyyətləri geniş mənada özündə ehtiva edir. Poemada iztirab və sarsıntı ilə yanaşı, həm də ənənəvi xalq ruhuna uyğun nikbinlik də var. “Təbriz” poemasının ümumi məzmunu tarixi hadisələri əks etdirsə də, əsas ideyası mənəvi dəyərlərə sahiblik hissləri aşılamağa, genetik yaddaşın, milli ruhun oyanmasına xidmət göstərir.

İnsanı, bütövlükdə cəmiyyəti ruhani-mənəvi oyanışa səsləyən humanist ideyaları ilə yadda qalan “Təbriz“ poeması H.Nitqinin yaradıcılığında mühüm yer tutur. Dövrün, cəmiyyətin iç üzünə - sosial-siyasi ziddiyyətlərinə ayna tutan, mənfi və müsbət tərəflərini, neqativ və pozitivlərini oxucunun diqqətinə çatdıran poemada şair vətəninin, xalqının başına gətirilən siyasi olaylardan, milli faciələrindən, əsrlər boyu Azərbaycanın baş şəhəri olmuş Təbrizin ağrılı taleyindən söhbət açır. Həmid Nitqinin tarixi mövzulara müraciət etməsi təsadüfi xarakter daşımır.

Müasirləri arasında ensiklopedik biliyi, çox geniş mütaliəsi, xariqüladə hafizəsi ilə seçilən Həmid Nitqi sərbəst vəznin tələblərinə uyğun yazdığı “Təbriz“ poemasında məsələlərə, tarixi hadi-sələrə ümummilli mənafedən yanaşmışdır. Şair toxunduğu bütün problemləri konkret tarixi faktlar əsasında təqdim etmiş, hətta hadisələrin hansı tarixdə baş verdiyini belə dəqiqliklə göstərmişdir. Şair üç minillik möhtəşəm tarix yaşamış inqilablar beşiyi qoca Təbrizin azad səmasında parlayan günəşi, bu şəhərin xoşbəxt, firavan həyat yaşayan sakinlərini, ecazkar gözəlliklərini, yaşıl bağlarını, röyanı xatırladan cənnət məkanlarını təsvir etməklə yanaşı, şəhərin qürub çağlarını da təsvir etməyi yaddan çıxarmır. Əsəri oxuyarkən təsəvvürümüzdə “gözündə yaş gilələri, üzündə gülümsünmə işığı” parlayan bir şairin obrazı canlanır. Bu obrazın “gözündəki yaş şairin ürəyində çağlayıb-daşan dərd bulağının damcılarıdır. Üzündəki gülümsünmə isə nikbinlikdir, oxucusuna təsəllidir-oxucusunda ümidsizlik yaratmamaq üçündür”. Forma yeniliyi, fəlsəfi məzmunu və bədii ümumiləşdirmələrlə seçilən, başdan-başa daxili təbəddülatların poetik əksi olan “Təbriz” poemasında təsvir və tərənnüm olunan hadisələr təlatümlü, fırtınalı, sanki heç vaxt sakitləşməyəcək qasırğalı dənizi xatırladır ki, bu, şair təxəyyülünün əslində baş vermiş olaylara, acı həqiqətlərə, haqsızlıqlara qarşı etiraz səsi, üsyanıdır.

Həmid Nitqi 1727, 1780 və 1787-ci illərdə - bir əsrdə üç dəfə dağıdıcı zəlzələyə məruz qalan, təkcə ictimai-siyasi deyil, elm və sənət mərkəzi kimi də məşhur olan Təbrizin və Azərbaycan xalqının, millətinin faciəsinə biganə qala bilmir, əsərini bir ittiham aktı, mesaj kimi şovinistlərə, türkün əzəli-əbədi düşmənlərinə ünvanlayır. İkisi bir can olan Təbriz və Azərbaycanın yadelli, yaddilli düşmənlərin hücumundan qurtula bilmədiyini ürək ağrısı ilə dönə - dönə vurğulayan şair azadlığın necə şirin, güclü bir duyğu olduğunu əsl vətəndaş təəssübkeşliyi ilə təsvir və tərənnüm edir.

O, 1502-ci ildə - Şah İsmayıl Xətainin dövründə, Paris kommunasından üç yüz il qabaq xalqının əlinə bayraq götürüb döyüş meydanlarına atıldığını, qalib gələrək azadlığı daddığını iftixarla xatırladır. Həmid Nitqi İranda yaşayan bütün xalqların istiqlaliyyət uğrunda mücadiləsinə Azərbaycan türklərinin ürəklə qoşulduğunu və sonadək mübarizənin ön cərgəsində olduğunu iftixarla xatırladır:

On yeddinci əsrin yarısında

Alovlar arasında təzədən canlandı.

Bu ölməz Səməndər, Təbriz ayağa dururdu,

Köhnə Şərqin qəlbi vururdu

Qara illər yenə qapımızı çaldı.

1721-də zəlzələ ölkəmə haray saldı.

80 min insan getdi qurban.

Dörd il keçmədən genə Osmanlı savaşı

Döyüş, yəğma, istila...

30 min kişi keçirildi qılıncdan.

- yazan müəllifin əsərində hadisələrin sürətli axan bəzən quru və sxematik təsir bağışlasa da, poema janrının tələb olunan qaydalarına riayət olunmuş, Şərqin incisi kimi qiymətləndirilən qəhrəman Təbrizdə baş verənləri ümumiləşdirərək qısa, lakonik şəkildə oxucuya çatdırılıb.

Milli təəssübkeşlik, vətənpərvərlik ruhunda yazılmış “Təbriz“ poeması Həmid Nitqi yaradıcılığının şah əsərlərindəndir. Şairin böyüklüyü ondadır ki, milli faciələrin fonunda bəşəriyyətin, insanlığın mənəvi, cismani məhrumiyyətlərini sərgiləyə bilmişdir.

Həmid Nitqinin lirik qəhrəmanı “hürriyyət uğrunda savaşan, qan töküb, can verən səf-səf qəhrəmanların əməyinin hədər getməsindən” - inqilabın məğlub edilməsindən üzüntü duyur. Şair “müstəqillik uğrunda mübarizə aparan xalq birinci növbədə ölümə hazır olmalıdır. Qorxu millətin, azadlığın və bəşəriyyətin əsaslarını po¬zursa, əksinə igidlik həmin əsasları sarsılmaz edir, qoruyur və möhkəmləndirir. Xalqın hüququnu qəsb etmiş adamlara rəhm etmək kütləyə xəyanətdir. Biz Azərbaycan xalqının sədaqətini, İranın səfalət və fəlakətdən xilas olmasını istəyirik. Hər bir millətin şərafətinin birinci şərti onun istiqlalıdır. Bir məsləkli iki adam, qardaş kimidir”, - əqidəsi ilə yaşayıb mübarizə aparan Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin əməllərinin və ideya davamçılarının əbədi var olacağına inanır. Ürəyi vətən dərdindən qubar bağlayan şairin azadlıq uğrunda mübarizəsi bununla sona çatmır, faktları qələmə

almaqla kifayətlənmir, əksinə, milli ruhun oyanış salnaməsini, türkün qan yaddaşını vərəqləyir və çalışır ki, tarixi keçmişimizdən hər insan özünə görə nəticə çıxarıb ibrət dərsi ala bilsin. Həmid Nitqi istibdadın hökm sürdüyü, meydan suladığı bir dönəmdə soydaşla¬rının, ana dilinin hansı məhrumiyyətlərlə üzləşdiyini, var-yoxlarının talandığını, istismarçı rejimin talançılığını dönə-dönə qeyd edir və yazır:

Varı-yoxu talayıb sındırdılar belləri,

Uzun illər boyunca bağladılar dilləri.

Elimizə yalandan min-bir böhtan yaxdılar.

Doğma ana dilinə kinlə yan-yan baxdılar.

"Özünü, varlığını kökündən dan!” - dedilər,

"Yalanlara göz görə inan və qan!” - dedilər.

Türkdilli xalqlar, o cümlədən Azərbaycan türkləri zaman-zaman belə rəzalətlərlə üzləşsələr də, qadir bir millət və xalq olaraq ruhunun yenilməz gücü ilə varlığını qoruyub saxlamağı bacarıblar. Əsasında məhz bu ideyanın durduğu, forma ilə məzmunu bir-birini tamamlayan, bədii-tarixi əsərlərin dəyərli nümunələrindən olan “Təbriz” poemasında H.Nitqi bir daha israr edir ki, bir millətin dilini, vətənini, torpağını, elini hegemonluqla, güclə əlindən almaq olar, lakin onun genetik yaddaşına, ruhuna, mənliyinə heç zaman sahib çıxmaq olmaz. Aşağıdakı misralar dediklərimizə tutarlı dəlildir:

Və bir il keçmədi ki, inqilab günəş kimi

Qaranlığa son verdi, bizə bahar gətirdi.

Yenə ümid budağı qönçələndi, gül açdı,

Yenə gözəl Təbriz sözə gəldi, dil açdı.

Səhəndin “Araz”, “Xatirə”, “Sazımın sözü”, Sönməzin “Ağır illər”, “Üçüncü göz”, “Böyük dərd”, M.Ə.Harayın “Yandırılan sazlar”, H.Qaraçayın “Sonsuzluq” və s. kimi poemalarında da kədər və nikbinlik əsas motiv kimi təqdim olunur. Oxucu bu əsərlərdə müəlliflərin qətiyyət və inamına heyran qalır, bədii həqiqətlərin işığında özünün konkret həyati istiqamətlərini müəyyənləşdirir.

B.Q.Səhəndin “Kitabi-Dədə Qorqud“ dastanının motivləri üzə¬rində yazdığı “Sazımın sözü” silsiləsindəki bütün poemalarının ideyasının əsasında milli zülm və zalımlara qarşı mübarizə dayanır. B.Q.Səhəndin bu trilogiyanı - “Sazımın sözü”, “Dədəmin kitabı” və ən nəhayət, ”Qardaş andı”nı “Dədəmin kitabı” adında təqdim etməsi şairin milli məramına, məqsədinə müvafiqdir, çünki “Kitabi-Dədə Qorqud”dan pərvəriş tapan silsilə ulularımızın bizlərə miras qoyduğu böyük mədəniyyətə və ədəbiyyata qapı açan bir Dədə - Ata kitabıdır. Ola bilsin ki, B.Q.Səhənd sələfi Mirzə Cəlilin “Anamın kitabı” ilə çıxdığı qutsal özünüdərkə çağırış yolunu “Dədəmin kitabı” ilə davam etdirmişdir. Ancaq Şah zamanında bu adla kitab nəşrinin mümkünsüz olduğunu dərk edən uzaqgörən şair trilogiyanı el-ağız ədəbiyyatından gələn, xalqın yaddaşında daşlaşmış kəlmələrlə - “Sazımın sözü” adlandırmış, bir növ bu monumental əsərin gələcəyini, onu gözləyən qadağanları sığortalayıb. Böyük məna daşıyan ”Qardaş andı” cildində yer almış poemaların hər birini vətəndaş şair milli azadlıq uğrunda mübarizə manifestinə çevirə bilmişdir. Şair “Kitabi-Dədə Qorqud”da “Basatın Təpəgözü öldürməsi”ndən bəhs edən və daha çox mifik məzmun daşıyan boyu birbaşa faciələr doğuran müasir dövrlə - Güney Azərbaycandakı milli ayrı-seçkiliklə, xalqımızın ən adi milli haqq və hüquqlarının tapdalanması ilə açıq şəkildə əlaqələndirmiş, bu siyasəti həyata keçirənləri qəddar, quduz, kaftar, “adamzad” - adamyeyən Təpə¬gözə bənzədib. Təpəgözün simasında həm də imperializmin mənfur obrazını canlandıran şair əminliklə imperialist qüvvələri milli zülmlərin baiskarı sayır...

Şahlıq rejiminə, eyni zamanda fars şovinizminə yaradıcılığa başladığı andan kəskin etirazını bildirən, doğma dil, özgürlük uğrunda mübarizə aparan və bu səbəblərdən də qəddar şah rejiminin həbsxanalarına atılan Səhənd “Araz” poemasını 1952-ci ilin soyuq qışında həbsxanada yazsa da, misraları arasından oxucunun ruhuna bir istilik, munislik, xoşbəxt gələcəyə inam hissi ötürür. Nikbin ruhlu bu əsərin başlıca qayəsi xalqın özünü onun özünə tanıtmaqdır. Hər bir bəşər övladı üçün xoşbəxtlik idealına çevrilmiş azad dünyaya - o zamankı sovet Azərbaycanına vurğunluğu duyulan “Araz” poemasında Səhənd, fil.ü.e.d. Vüqar Əhmədin də yazdığı kimi, “məhrumiyyətlərə düçar olan xalqın qiyamətə qədər sağalmayacaq yaralarını, ağrı-acısını təkrarsız bədii poetik lövhələrlə, böyük sənətkarlıqla oxucusuna çatdırır. “Araz” poemasında real həyat hadisələri - Vətənin quzeyində qurulan yeni həyatın Güneydən əsaslı şəkildə fərqlənməsi, sosializmin xalqa bəxş etdiyi zahiri azadlığın Arazın o tayına təsirsiz qalması şairin ruhunda etiraz və üsyan duyğularını coşdurur.

Esmira Fuad

Filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 23 aprel.- S.14.