İrəvan xanlığında vergi yığımı sistemi

2-ci yazı

İrəvan xanlığında ayrı-ayrı xanlıqlardan, Kartli-Kaxetiyadan, İran və Osmanlı dövlətlərindən gətirilən mallardan müxtəlif miqdarda rəhdar alınırdı. Hətta yerli tacirlər də vergi ödəyirdi. Lakin əcnəbi tacirlərə nisbətən yerli tacirlərə güzəşt edilirdi. İrəvanın yerli tacirlərinin gətirdikləri hər cür parçanın bir arşınına 50 qəpik, əcnəbi tacirlərdən isə ikiqat vergi alınırdı. Azərbaycanın digər xanlıqlarından və İrandan gətirilən müxtəlif yük mallarından - xalça, şal və digərlərindən, eyni zamanda şəkər, qəhvə, nabat, şəkər tozu, xına, müxtəlif mis əşyalar, badam, albuxarı, mismar, yağ, bal, xurmadan 1 rubl 60 qəpik, hər yük ipək və dəridən 4 rubl, tünd boyaqdan 3 rubl 20 qəpik, pambıq parçadan 60 qəpik, kişmiş, noxud, nar və üzüm şirəsindən isə 54 qəpik vergi alınırdı.

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elçin Qarayevin İrəvan xanlığı ilə bağlı araşdırmasında bildirilir ki, Kartli-Kaxetiyadan gətirilən mallardan - alma, armud, xurma, əncir, kişmiş, qoz, zoğal, badam və s. meyvələrdən olan yükdən 54 qəpik, taxta yükündən isə 20 qəpik vergi alınırdı. Osmanlı dövlətindən gətirilən mallardan: müxtəlif növ parça, yağ, yun, zəy, marena, araq, çaxır, bal, mum və s. malların yükündən 1 rubl 60 qəpik, qoz və digər meyvə yükündən 80 qəpik, tir, taxta və taxta piyalə yükündən 20 qəpik, qalın tir yükündən isə 2 qəpik vergi alınırdı.

Xanlıqda gətirilən mallardan əlavə, aparılan mallardan da vergi alınırdı. Aparılan hər cür növ parça, yun, zəy, marena yükündən 1 rubl 60 qəpik və gözətçilərin xeyrinə isə 1 rubl 12 qəpik, çəltik yükündən 40 qəpik, gözətçilərin xeyrinə 40 qəpik, İrəvan şəhərindən Kartli-Kaxetiyaya aparılan duz yükündən 32 qəpik, kişmiş yükündən 80 qəpik, gözətçilərin xeyrinə isə 1 rubl 20 qəpik, boyaq bitkisinin hər yükündən 3 rubl 20 qəpik, gözətçilərin xeyrinə 1 rubl 12 qəpik, ipək yükündən 4 rubl, gözətçilər üçün 1 rubl 12 qəpik, pambıq yükündən 80 qəpik və gözətçilərin xeyrinə isə 1 rubl 92 qəpik, mahallardan xaricə aparılan bütün malların yükündən isə 2 qəpik vergi alınırdı.

İrəvan xanlığında şəhər və mahallar üzrə rəhdar vergisindən gələn gəlir müxtəlif idi. Məsələn, «rəhdar» vergisi İrəvan şəhərində 2.500 tümən, Gərnibasar və Vedibasar mahallarında 90 tümən, Şərur mahalında 110 tümən, Sürməli mahalında 300 tümən, Sərdarabad mahalında 20 tümən və Körpübasar mahalında isə 374 tümən təşkil edirdi. Rəhdar gömrük vergisi xəzinəyə ildə 3.394 tümən gəlir gətirirdi. Beləliklə, İrəvan xanlığında vasitəli və vasitəsiz pul vergisindən xəzinəyə ildə 39.709 tümən 2 minaltun, 12 `/2 şahı və yaxud 158.837 gümüş rubl 5 qəpik ümumi gəlir gəlirdi.

Pul vergisi ildə iki dəfə - payızda məhsul yığımından sonra və fevralda pambıq təmizləndikdən sonra yığılırdı. Verginin toplanmasının öz qaydası vardı. Belə ki, vaxtın tamamında xanın yasavulları mahal naiblərinin mirzələri ilə birlikdə kəndləri gəzərək vergi toplamaq üçün ağsaqqallardan iltizamnamə alırdılar. Bundan sonra kəndin böyükləri yarımillik vergini yığaraq onu xəzinəyə təhvil verir və əvəzində qəbz alırdı. Mahal naibləri əhalidən toplanan qəbzləri xəzinəyə təhvil verərək, ümumi qəbz alırdılar. Elatlardan da bu qayda ilə pul vergisi toplanırdı.

E.Qarayevin İrəvan xanlığı ilə bağlı araşdırmasında daha sonra bildirilir ki, İrəvan xanlığında əhalidən pulla alınan vergidən başqa natural şəkildə də vergi yığılırdı. Bu vergi əkilən məhsuldan, müxtəlif növ mal-qaradan, yundan, yağdan, odundan, kömürdən, toyuq və yumurtadan ibarət idi. Xanlıqda məhsulla alınan əsas vergi «malcəhət» vergisi idi. Digər xanlıqlardan fərqli olaraq İrəvan xanlığında bu vergi növü «bəhrə» adlanırdı. Bəhrə məhsulun 5-dən 1/3 qədərində idi. Bəhrə iki qismə - «bəhrəçeyi-divani» və «bəhrəçeyi-malikanəyə» bölünürdü. Kəndlilərin dövlət xəzinəsinə ödədiyi bəhrə «bəhrəçeyi-divani», mülkədarlara ödənilən isə «bəhrəçeyi-malikanə» adlanırdı. Bütün taxılçılıqla məşğul olan kəndlilər bu vergini məcburi verməli idi. Bəhrə vergisini yarıkər və bəhrəkər torpaqlarından alınırdı. Bu torpaqlar həm xəzinəyə, həm də mülkədarlara məxsus idi. Xəzinəyə məxsus yarıkər torpaqlarında işləyən kəndlilər xan tərəfindən toxumla, kotanla və digər lazımi vasitələrlə təmin olunduğundan məhsulun 1/2 hissəsi ona çatırdı. Ümumilikdə, İrəvan xanlığında xəzinə və mülkədara məxsus kəndlər dörd qrupa - bəhrəkər, yarıkər, rəncbər və icarəyə götürülmüş kəndlərə bölünürdü.

Hər kəndin özünəməxsus vergi miqdarı vardı. Bəhrəkər kəndlərindən toplanmış məhsulun bir hissəsi sərdara çatmalı idi. Mülkədarlara məxsus yankər kəndlərindən yığılan məhsulun 1/2 hissəsi mülkədara, bəhrəkər torpaqlarından yığılan məhsul isə sərdarla mülkədar arasında bölünürdü. Bu məhsulun 1/5 sərdara, 4/30 hissəsi isə mülkədara çatırdı.

Rəncbər kəndlərindən alınan vergilərin miqdarı ayrı-ayrı mahallar üzrə müxtəlif idi. Məsələn, Zəngibasar mahalının Çarbağ kəndinin əhalisi çəltik və pambığın 2/3 hissəsini, digər məhsulların isə üç hissəsini, Şərur mahalının Çamaxtir kəndinin əhalisi çəltiyin 2/3 hissəsini, digər məhsulların yarısını, Körpübasar mahalının Muğancıq kəndinin əhalisi isə bütün məhsulun 4/5 hissəsini vergi ödəyirdilər.

Xanlıqda icarəyə verilmiş kəndlər də mövcud idi. Adətən sərdarın özü mülkədarlardan icarəyə kəndlər götürürdü. Əvəzində mülkədarın icarə haqqını ödəyirdi. Məsələn, o icarə etdiyi Uluxanlı, Behbudabad, Əbülkənd və Seyidkənd kəndlərinin gəlirindən istifadə edir və əvəzində hər il mülkədarlara buğda, xalvar arpa, 12 batman pambıq və 30 batman soğan, Vedibasar mahalının dağılmış Qarabağlar kəndinə görə 10 xalvar buğda, Gərnibasar mahalında Sirboğan, Abbasabad, Köşəkli və Purço kəndlərinə görə 10 xalvar buğda, Yeqvard kəndi üçün isə Eçmiədzin kilsəsinə 3 xalvar buğda icarə haqqı ödəyirdi.

Bununla bərabər, İrəvan xanı coğrafi vəziyyətinə, keyfiyyətsiz torpağına görə bəzi bəhrəkər kəndlərinə və elatlara güzəştə gedərək ancaq xəzinə torpaqlarından yığılan məhsulun 7/30-ni almaqla kifayətlənirdi. Ab-aranda və Alagöz dağının yüksək yerlərində yerləşən Axsaqqallılara güzəştə gedərək vergi yığanların xeyrinə vergi alınmırdı və əvəzində onlar məhsulun 6/30 hissəsini vergi ödəyirdilər. Belə vəziyyətdə olan mülkədar kəndlərinə də güzəşt edilirdi. Onlardan ümumi məhsulun 4/30 və 1/10 hissəsi miqdarında vergi alınırdı. Bəzi kəndlər vergi ilə bərabər hərbiyə dəstə də verirdi. Məsələn, Dərəkənd-Parçenis mahalının əhalisi ildə 800 tümən vergi ödəməklə bərabər, ordu üçün 200 süvari dəstəsi də toplayırdı. Sərhəd yaxınlığında, dağlıq yerlərdə yaşayan ayrumlardan heç bir vergi alınmırdı. Lakin onlar başçıları üçün müəyyən vergi - hər ev 1 batman yağ, 1 yük saman və 1 yük odun verməli idilər.

E.Qarayevin İrəvan xanlığı ilə bağlı araşdırmasında bildirilir ki, xanlıq dövründə müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsullarından dövlət xəzinəsinə gələn gəlirin miqdarı Hüseynqulu xanın vəziri Mirzə İsmayıl tərəfindən rus məmurlarına verdiyi vergi siyahısı üzrə müəyyən edilmişdi. Lakin bu məlumatın dəqiqliyinə şübhə edildiyindən, 1829-cu ildə yenidən ümumi gəlir haqqında yoxlama keçirilmişdi. Nəticədə, vəzir Mirzə İsmayılın vergi cədvəlinə əsasən dövlət xəzinəsinə hər il gələn kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi dəyəri 305.218 rubl 51 qəpik, 1829-cu il vergi cədvəlinə görə isə 314.027 rubl 4 qəpik miqdarında olmuşdu.

İrəvan xanlığında qeyd olunan vergidən əlavə, parakər adlanan mükəlləfiyyətdən də gəlir əldə edilirdi. Belə ki, məhsuldar torpağı və suyu bol olan kəndlərin əhalisi sərdar üçün müəyyən miqdarda müxtəlif növ məhsul əkməyə borclu idilər və yığımdan sonra məhsulun müəyyən hissəsini ona ödəyirdilər. Yığılan buğda və arpanın beş hissəsi, çəltiyin yeddi hissəsi və pambığın hər xalvar toxumundan əmələ gələn məhsulun təmizlənmiş 60 batmanı sərdara çatırdı. Parakər mükəlləfiyyətindən xanın xeyrinə gələn verginin ümumi dəyəri 84.435 tümən, 4 minaltun, 12 şahı və yaxud 337.745 rubl 84 qəpik təşkil edirdi. Bu vergi ödəməsində ayrı-ayrı mahalların bəzi kəndləri iştirak edirdi. Mahallar üzrə kəndlərin və evlərin sayı aşağıdakılardır:

Qırxbulaq mahalı-11 kənd - (343 həyət)

Zəngibasar mahalı-21 kənd- (1.043 həyət)

Qarnibasar mahalı-38 kənd- (787 həyət)

Vedibasar mahalı-12 kənd- (576 həyət)

Şərur mahalı- 41 kənd- (1.035 həyət)

Sürməli mahalı- 44 kənd- (1.644 həyət)

Saatlı mahalı-5 kənd- (160 həyət)

Seyidli-Axsaqqallı-14 kənd- (311 həyət)

Sərdarabad mahalı- 19 kənd- (745 həyət)

Körpübasar mahalı- 28 kənd- (1.297 həyət).

Ymumiyyətlə, xanlıqda parakər mükəlləfiyyətini yerinə yetirməklə vergi verən 10 mahalın 233 kəndində 8211 həyət qeydə alınmışdı.

Adları çəkilən vergilərdən əlavə, ildə xəzinəyə müxtəlif adda digər vergilər də daxil olurdu. Bu əsasən elatlardan alınan vergilər idi. İ.Şopenin tərtib etdiyi kameral siyahıyaalınmada köçəri və köçmə maldarlıqla məşğul olan elatların vergi və mükəlləfiyyətindən ətraflı bəhs edilmişdir. İ.P.Petruşevski elatların yerinə yetirdiyi vergi və mükəlləfiyyəti beş qismə bölür: 1) Xana və tayfa rəislərinə məxsus örüş yerlərindən istifadəyə görə mal-qaradan, yağdan, pendirdən və yundan alınan vergi; 2) bir hissəsi natural, digər hissəsi pul şəklində sürüdən alınan vergi; 3) Müxtəlif şərtlərlə xana məxsus sürünün qorunması və otarılması; 4) Köçmə zamanı ağır yükləri daşımaq üçün xana və tayfa rəislərinə yük heyvanlarının verilməsi; 5) feodal yığma qoşununda hərbi xidmət (çərik).

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 23 aprel.- S.13.