Mifoloji düşüncə tariximizin sorağıyla: Yaradılış mifi və əfsanə janrı

2-ci yazı

Deyilənlər göstərir ki, əfsanə janrı özünün bugünkü bədii-estetik məziyyətləri ilə yanaşı, ilkin insanın fiziki və mənəvi təcrübəsini də ifadə edir. Bunun kökləri isə birbaşa mifoloji düşüncəyə dayanır. Bu barədə prof. M.Seyidovun fikirləri səciyyəvidir. Mirəli Seyidovun tədqiqatlarında problemə daha fundamental yanaşılır. Hər şeydən əvvəl mifoloq-alim mifin necə yaranmasına diqqəti çəkir: “Mifi nə təbiət, nə toplumsal (ictimai) fikir dünyası, nə də yarandığı gündən yaxşı gün-dirilik üzünə həsrət qalan insan təkbaşına yaratmayıb. İbtidai insan təbiətlə dost, eləcə də yağı kimi qarşılaşdıqca təbiətlə onun arasındakı ziddiyyətdən, anlaşmadan ilk inam və sonra ilk mif yaranıb”.

Alimin tədqiqatlarında təbiət-insan vəhdətinin ilkin sirli-sehrli mərhələsinin mifik təsəvvürlərin yaranması üçün yaxşı bir əsas olduğu aydınlaşır: “Axı deyəsən, ilk yaxşı hiss, gözəllik hissi daha çox ibtidai insanın var olmaq, olum, ölüm hissi ilə bağlı olub. Onu yaşadan, yedirən (ağac, meyvə, quş, heyvan və s.) ehtimal etmək olar ki, onu aclığın, ölümün amansız pəncəsindən qurtaran həyat nemətləri, bu və başqa nəsnələr xoşagəlim, yaxşı-gözəl, ölümə aparan, ölüm gətirən nəsnələr isə pis, yaman sayılıb”.

M.Seyidov folklorun bir çox janrlarında, o cümlədən əfsanələrdə qorunub qalan mifoloji düşüncə strukturları haqqında yazır ki, azərbaycanlıların bir sıra əfsanələrində nağıllarında, deyimlərində saxlanmış əski mif və ondan qabaqkı inamlarla səslənən görüşlər bu baxımdan diqqəti özünə çəkir.

Alim hesab edir ki, miflər, xalq yaradıcılığı xalqın tarixən yol yoldaşı olub, uzun çağlar elə bil onun görüşlərinin, əxlaqi-etik prinsiplərinin, estetik zövqünün toplusuna çevrilib: “Oğuz boyları, Oğuzla bağlı mifik-tarixi əfsanələr, dastanlar əskidir və o, çağları keçdikcə az-çox dəyişilmiş, yeniləşmiş, gəncləşib. Bu baxımdan Oğuzun, özünün, uşaqlarının, nəslinin evlənməsi ayrıca maraq doğurur. Oğuz Kağanın iki xanımı olur. Birinci xanım göy şüanın içində göydən gələn, ikinci xanım isə gölün ortasındakı ağacdan çıxan xanımdır. Şüanın içində göydən gələn xanım Günəşin, gölün ortasındakı ağacın içindən çıxardığı Dünya ağacının insanlaşdırılmış obrazlarıdır. Oğuzun Günəşin bəlgəsi xanımından Gün xan, Ay xan, Ulduz xan, Dünya ağacının bəlgəsindən Gök xan, Teniz xan, Tağ xan adlı oğlanları olur. Günəşin bəlgəsi olan xanımdan doğulan üçəm qardaşlar kosmik aləmlə, günəşlə, odla, gölün ortasındakı ağacdan çıxarılan xanımdan doğulan üçəm qardaşlar başlıca olaraq yerlə, su ilə bağlıdır. Oğuzun işıq, gün, yer və su başlanğıcından yaranan övladları bir yerdə kainatı, yaradılışı (Gün, Ay, Ulduz, Göy, Dəniz, Yer) təmsil edirlər. Uşaqları üçəm qardaş verməklə mif, əfsanə yaradıcısı dual təşkilat quruluşunun iki pozulmaz qanununa - birliyə, ayrılığa işarə edib”.

M.Seyidovun yuxarıdakı fikrindən aydın olur ki, Oğuz haqqında bizə gəlib çatmış əfsanələr öz kökləri etibarilə mifik dünyagörüşünə bağlanır. Həmin mətnlər uzun əsrlər ərzində poetik dəyişmələrə məruz qalsa da, onların mifik cövhəri sabit qalıb. Forma dəyişib, məzmun şəkildəyişmələrə uğrayıbsa da, məzmunun alt qatlarında yaşayan ilkin dünyagörüşü – mifik düşüncənin genetik substratı qorunaraq qalmaqda davam edib.

Doğrudan da mifologiya ilkin başlanğıcdır. Varlıq aləminin hər bir ünsürü öz təkamül və inkişafında heç vaxt ilkin başlanğıcından ayrılmır. Çünki ilkinlik – fiziki və mənəvi fitrətdir, bünövrədir. M.Seyidov da elə bir alim idi ki, bu ilkinliyi – mənəvi-cismani yöndəki fitri başlanğıcı, kökləri həm elmlə, həm də bir alim fəhmi ilə duyurdu. Ona görə də alimin öz intellekti və fəhmi ilə gəldiyi qənaətlər bu gün bizi əfsanələrə mifik görüşlərin öyrənilməsi baxımından inamlı yanaşmağa sövq edir.

M.Seyidov Azərbaycan əfsanələrində mifik düşüncəmizin təməl sütunlarına – ilkin stixiyalara xüsusi diqqət verib. Türkün mifoloji baxışlarında, ilkin dünyagörüşündə kifayət qədər izlərini qoymuş suya inam müqəddəsliyi ilə bağlı danışan alim qeyd edir ki, zaman-zaman mifik təfəkkürdən sonra yaranmış dünyagörüşlər, dinlər suya inamı Azərbaycan əfsanələrindən, rəvayətlərindən tamamilə silib ata bilməyib. Tədqiqatçı “Amudux piri” əfsanəsini misal gətirir. Əfsanəyə görə, keçmiş zamanlarda qız-gəlinlər Amudux piri olan dağdan çaşır yığırlarmış. Orada çoxlu çaşır varmış. Çaşır yığan qızlar axmaz və tükənməz su çalası görürlər. Onlar su ilə əl-üzlərini yuyurlar. Qızlardan üçü çalanın içinə tüpürür. Su yox olur. həmin üç qız qayadan təpəsi üstə asılı qalır. Qalan qız-gəlinlər təşvişə düşürlər. Bu zaman qeybdən səs gəlir: „Çaşırlıq içərisində iki qəbir var. O qəbirlərin üstündə gümbəz tiksəniz, su geri qayıdar, qızlar da asılılıqdan xilas olarlar. Qızlar tez geri qayıdır, əhvalatı nəql edirlər. Adamlar axtarıb qəbirləri tapırlar, üstündə gümbəz tikirlər. O saat su qayıdır, asılı qızlar da xilas olurlar. Tədqiqatçı sözügedən əfsanədə suya inamın izlərinin „açıqca göründüyünü” qeyd edir”.

Tədqiqatçı əfsanələrdə dağ obrazının əcdadlarımızın mifik təfəkkür sistemi ilə bağlılığına da xüsusi diqqət verib. O yazır ki, azərbaycanlıların qədim qəbilə birləşmələrində də dağa „ulu baba”, „soyun başlanğıcı” kimi baxmaq inamı olub. Hətta indi də xalq arasında yaşayan mifik əfsanələrdə bu inam özünü göstərir. Elə buna görə də azərbaycanlılar Böyük Qafqaz dağlarından birinə „Babadağ” (Quba yaxınlığında) adı veriblər. Ermənistanda vaxtı ilə başlıca olaraq azərbaycanlıların yaşadıqları rayon „Ağbaba” (indiki Amasiya) adlanıb. Bu adda da dağa inam („Başı qarlı dağa Ağbaba” da deyilirmiş) öz əksini tapıb”.

Ümumiyyətlə, əfsanə janrı prof. M.Seyidovun yaradıcılığında mühüm yer tutur. O, əfsanələrə mifik görüşlərin öyrənilməsi baxımından çox ciddi mənbə kimi əhəmiyyət verib. Alimin mifologiya haqqında çoxsaylı məqalə və kitablarında çoxlu miqdarda əfsanələrə müraciət olunub. Hətta bir qədər də irəli gedib demək olar ki, əfsanələr M.Seyidov üçün xalqımızın mifik görüşlərinin tədqiqi sahəsində bəlkə də ən ilkin qaynaq rolunu oynayıb. Bu cəhətdən onun irsi „mif və“ əfsanə probleminin qoyuluşu və tədqiqi üçün böyük və hərtərəfli əhəmiyyət daşıyır; istər konkret bir əfsanədə yaşayan mifik görüşün üzə çıxarılmasının bizə verə biləcəyi elmi təcrübə baxımından, istərsə də ümumən əfsanə janrının mifik görüşlərin öyrənilməsindəki rolu və əhəmiyyətinin dərki baxımından.

Prof. İ.Abbaslı əfsanələrin yaranmasında, habelə mövcudluğunda mifoloji əsasın olmasını xüsusi qeyd edir. Alimin fikrincə, mifoloji substrat – ilkin mifik düşüncə qatı əfsanə janrının poetik mahiyyətinin ayrılmaz atributudur: „Əfsanənin əsas məğzini o hekayətlər təşkil edir ki, onun əsasında möcüzə, söyləyici, yaxud dinləyicilər tərəfindən təsdiq olunmuş, inanılmış tərzdə anlaşılan bir obraz yəqin edilsin. Bununla da rəvayətlərdən fərqli olaraq əfsanələr həmişə öz fantastik məzmun çalarına görə seçilir. Onlar həm keçmişdə (diaxronik), həm hazırda, həm də gələcəkdə (sinxronik) baş verən hadisələr kimi söylənilir”.

Alimin bu fikri əfsanələrin düşüncənin canlı, hərəkətdə olan struktur vahidi olması haqqında qənaət hasil etməyə imkan verir. Prof. İ.Abbaslıya görə, əfsanə insanların şüurunda keçmişlə gələcəyi birləşdirir, körpü salır, keçmişdə olanı nəql etməklə gələcəyi müəyyənləşdirir. Keçmiş bu janrda etnik-epik yaddaşın passiv təcrübəsi yox, gələcək həyat quruculuğunun canlı nümunəsidir.

Biz alimin bu fikri ilə razılaşırıq. Heç şübhəsiz ki, əfsanəyə bu canlılığı verən onun poetik mahiyyətindəki ilkinlik qatları – mifoloji strukturlardır. Mifoloji strukturlar insan düşüncəsinin ilkin addımlarıdır. İnsanlıq bütün sonrakı fəaliyyətini məhz bu ilkin addımların – mifoloji düşüncənin ilkin təcrübəsinin əsasında qurub. Ona görə də İ.Abbaslının əfsanələrin keçmişlə gələcək – diaxroniya ilə sinxroniya arasında duran düşüncə qatı („təsdiq olunmuş, inanılmış tərzdə anlaşılan bir obraz”) olması haqqında fikri ilə razılaşmaq lazım gəlir.

Əfsanələrin bir janr kimi əsasən kosmoqonik, toponimik, etnoqrafik, dini, tarixi, qəhrəmanlıq səciyyəsi daşıdığını qeyd edən İ.Abbaslının araşdırmasında xeyli mif qaynaqlı Azərbaycan əfsanələrinə də rast gəlmək olur. Simurq quşu barədə danışan tədqiqatçı yazır: „Simurq quşu”, „Səməndər quşu” kimi mifoloji köklərə malik örnəklərdə quşa tapınma, oda inam kimi motivlər qorunub”.

Obrazlaşdırılan quşun əfsanəvi mahiyyət daşıdığını qeyd edən İ.Abbaslı daha sonra yazır: „Səməndər quşu” əfsanəsində o, qarlı-buzlu ölkələrdə yaşayan qar quşu kimi obrazlaşdırılıb. Quşun dimdiyi polad, caynaqları çaxmaqdaşı, tükü isə qov olur. Bir dəfə balalarının pərvazlanıb uçduğunu görən Səməndər quşu sevincdən dimdiyini caynağına vurur. Toqquşmadan od saçır, qov tükü alışır, quş yanıb kül olur”.

Azərbaycan əfsanələrinin mifoloji strukturunun öyrənilməsi həmin strukturları özündə əks etdirən janrların biri-birinə münasibətinin öyrənilməsi ilə sıx bağlıdır. Mif bir dünyagörüşüdür. O, öz dövründə də, sonrakı folklorlaşma dövründə də bütün hallarda sözlü mətnlərlə, sözlü poetik janrlarla sıx bağlıdır. İndi sırf mifoloji məlumatı özündə əks etdirən mətnlər „əsatir” adlanan janrda birləşir. Əsatir (yəni mif) janrı əfsanə və rəvayət janrları ilə həm məzmun, həm də şəkil (forma) baxımından çox yaxındır. Bu yaxınlıq o dərəcədədir ki, həmin mətnlərin bu janrlardan hansına aid olması ciddi problemdir, ancaq bütün hallarda fərqləndirmə meyarı vardır. S.Rzasoyun yazdığı kimi: „Əsatirlər (yəni miflər – E.Q.) mifoloji-kosmoqonik dünya modelinin strukturunu əks etdirən mətnlərdir. Əfsanələr janr səviyyəsi baxımından əsatirlə rəvayətlərin ortasında dayanır. Onlar öz fantastik məzmununa görə əsatirlərə yaxın olsa da, əfsanənin reallığa təmayülü, fantastikanı gerçəklik səviyyəsində təqdimetmə onun bir janr kimi fərqləndirici atrubutudur”.

Məsələnin bu konteksti görkəmli əfsanəşünas alim prof. S.P.Pirsultanlının yaradıcılığında geniş şəkildə əks olunub. O, əfsanə ilə əsatiri fərqləndirərkən ilk nöbədə tarixi inkişaf, poetik təkamül cəhətlərini əsas götürərək yazır: „Tarixilik baxımından əsatir əvvəl, əfsanə isə sonralar yarandığı üçün zaman keçdikcə əsatirlərin özlərinin də bir qismi əfsanəyə doğru üz tutub. Daha doğrusu, əcdadımızın „uşaqlıq dövrünün” (K.Marks) „tamamilə bədii yaradıcılığı” (M.Qorki) olan əsatirlər ibtidai formasından fərqli şəkildə, əfsanələrin daxili varlığında, qəlbində özünə yer tutmağa, yaşamağa başlayıb”.

Elçin Qaliboğlu

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 13 iyun.- S.14.