Nəsimitək bu aşiq yolunda soyulandı...

1-ci yazı

Geniş və dərin təfəkkürə malik, XIII-XIV əsr Azərbaycanın klassik cahanşümul şairi İmadəddin Nəsimi 650 ildir ki, qoca Şərqin fəlsəfi fikir tarixində və ədəbi sənət aləmində özünün layiqli yerini tutub. Yaxın Şərqdə daha çox möhkəm iradə, sarsılmaz güc rəmzi, ideya mücahidi və əqidə uğrunda mübariz kimi yüz illərdir yaddaşlara hopmuş Azərbaycan şairi İ.Nəsiminin üstün keyfiyyətlərini xarakterizə edən akademik Həmid Araslı yazırdı: “Şərq xalqları tarixində öz məsləki uğrunda ölümə gedən, ölüm ayağında belə fikrindən dönməyən dəmir iradəli şəxsiyyətlər olub. Xəlifə cəlladlarının qarşısında mərdanə dayanıb rənginin saralmasını düşmən görməsin deyə üzünü qanı ilə qızardan Babək, “Ənəlhəqq” dediyi üçün X əsrdə Bağdad şəhərində dara çəkilən Məsur Həllac, dindarların kafir adlandırıb neft tökərək yandırdıqları Eynül-Qüzzat, Əlincə qalasında Teymurləngin oğlu Miranşahın əmri ilə dara çəkilən, cəsədi at quyruğunda sürüdülən Fəzlullah Nəimi belə mərd insanlardandır. Lakin bunlardan heç birinin edamı böyük ideya maücahidi İmadəddin Nəsiminin ölümü qədər faciəli və əzablı olmayıb. Məhz buna görə də altı əsrdir ki, onun şərəfli adı Yaxın Şərqdə mərdlik, fədakarlıq, sədaqət və mətin iradə rəmzi kimi hörmətlə çəkilir, haqqında rəvayətlər və bədii əsərlər yaranır.” Heç də təsadüfi deyil ki, Nəsimidən üç əsr sonra yaşamış Sarı Aşıq bayatılarının birində deyirdi:

Soy iləndi,

Şahmar da soy ilandı.

Nəsimitək bu aşiq,

Yolunda soyulandı.

Nə xoş ki, indiyədək bu bayatı bir zərb-məsəl kimi yaşamaqda və deyilməkdədir. Sirr deyil ki, Nəsimi yaradıcılığı bütövlükdə özündən sonrakı ədəbiyyat və fəlsəfi fikir tarixinə çox ciddi təsir göstərib. Şair-filosofun yardaıcılığının əhatəli tədqiqi və dünya elmi-ədəbi ictimaiyyətinə daha geniş tanıdılması üçün cari ilin ölkə başçısı tərəfindən “Nəsimi İli” elan edilməsi olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bu baxımdan apardığımız araşdırmanın İ.Nəsimi irsinə xırda bir töhfə kimi qəbul ediləcəyini düşünürük. Bütünlüklə, Nəsimi yaradıcılığına ekoloji yöndən indiyədək nə qədər və hansı səviyyədə araşdırıldığının fərqinə varmadan, biz də belə bir cəhdə çalışdıq.

Məlumdur ki, dünyagörüşü cəhətdən hürufi-panteist olan İmadəddin Nəsimi Allahla təbiəti eyniləşdirib, Allahın insanda və təbiət cisimlərində təcəlləsi ideyasını təbliğ edib. Nəsimiyə görə, ruh cansız təbiətdən canlı təbiətə (bitkiyə, heyvana, insana) doğru inkişaf edir. O, gerçəkdən insanı təkamülün son mərhələsi hesab edir, bütün şerlərində insanı təbiəti və həyat gözəlliklərini duymağa, ondan zövq almağa çağırırdı. Deməli, Nəsiminin poeziyasında ətraf mühitin qorunması təbliğ olunmuş, təbiətə məhəbbət və qayğı hissləri aşılanıb.

İ.Nəsimi təbiətə hürufilik təlimi əsasında yanaşır və canlı təbiətin özündən yarandığı fikrini irəli sürür. XIX əsrdə Nəsiminin bu ideyası elmi əsaslarla sübut olundu. İnsana ali varlıq kimi baxan şair, panteizm cərəyanının qəbul etdiyi kimi ruhun cəmadət, nəbatət və heyvanatdan keçərək insana doğru inkşaf etdiyi fikrində idi:

Çün xakdan eylər səfər mədən nəbat olur şəcər,

Rovşen görür əhli-nəzər kol tömeyi-heyvan gəlir.

Çün tömeyi- heyvan olur, oda ki, insü can olur

İnsana vasil olmağa bi dəstü pa pərran gəlir.

Nəsimiyə görə, insan öldükdə cəsədi torpağa qarışır, bitki şəklində həyata qayıdır. Torpaqdan mədən, mədəndən nəbatət, nəbatətdən heyvanat yaranır. Ümumşərq fəlsəfəsinin əsasını təşkil edən bu cür yanaşma meyarı qədim hind fəlsəfəsində daha qabarıq nəzərə çarpsa da, digər xalqların elmi-fəlsəfi prinsiplərinə də hopub. Təsadüfi deyil ki, biz təbiətdə baş verən inkişaf proseslərinə bu cür yanaşmaya Nəsrəddin Tusinin “Əxlaqi-Nasir” əsərində, habelə Şəhabəddin Yəhya Sührəvərdi tərəfindən “İşraqilik” təlimində, eləcə də, digər fəlsəfi baxışlarda, habelə klassiklərin bədii yaradıcılıq nümunələrində rast gəlirik. Maraqlıdır ki, biosferdə gedən maddələr dövranı İ.Nəsimi poeziyasında düzgün əsaslandırılıb. Şair təbiətşünaslığın hələ yaxşı inkşaf etmədiyi orta əsrlərdə ortaya maraqlı suallar qoyur: “Odu su, torpağü yel aldı nədəndir adəm?” Panteist şairin əsərlərində təbiət gözəllikləri tərənnüm edilsə də, onun əsas obyekti insandır. Nəsimi belə hesab edirdi ki, təbiət, yer, göy öz xidmətlərini və dəyərini insandan alır.

***

Şairin təbiət görüşlərində abiotik faktor kimi kosmos amillərinə münasibəti də diqqətəlayiqdir:

Günəşin qürsi, nədən yer üzünə şölə verir,

Yenə bir məşəldə nur nədir, nar nədir ?

O, bununla Günəş enerjisinin canlıların həyatında faydasını göstərir. Dördlüklərinin birində həyatın dörd ünsürdən yarandığını bildirir:

Dörd sütun üstündə qurulmuş bu can,

Varlıq ölkəsində odur hökmran.

Göründüyü kimi, Nəsiminin poeziyasında ətraf mühitə münasibət (insanın ekologiyası, canlıların təkamülü, həyatın əmələ gəlməsi və təbii sərvətlər haqqında mülahizələr) xüsusi yer tutur. Şair qəzəl və qəsidələrində təbiətdə baş verən fəsil dəyişikliklərini, o cümlədən yazın gəlişi ilə əlaqədar ətraf mühitdə, xüsusilə bitkilərin həyatında canlanmanın müşahidə edildiyini olduqca təbii verib:

Bənövşə oldu, gəl ey dilbər, tamaşa qıl bu gülzarə

Buraxdı qönçələr pərdə, bəşarət bülbülü-zarə.

Şəqayiq pərdədən çıxdı, boylandı bağ ilə bostan,

İrişdi gülşənin hüsnü, boyandı rəngi əzharə.

Çəmənlər müxtəlif oldu, həzar əlvan çiçəklərdən

Açıldı laləvü nəsrin, şükufə gəldi əşarə.

Açıldı nərgisu lalə, tutubdur yasəmən çadır

Söyütlər, ərgəvan titrər, qamışlar mindi ənharə.

Göründüyü kimi, İ.Nəsimi burada diqqəti təbiətin gözəlliklərinə və onun qorunmasına yönəldib. Əgər xatırlasaq, Ş.İ.Xətayinin “Dəhnamə”si də bu fonda qələmə alınıb:

Qış getdi, yenə bahar gəldi,

Gül bitdivü laləzar gəldi.

Quşlar qamusu fəfanə düşdü,

Eşq odu yenə bu canə düşdü...

...Çaylar bulandı, yıxdı arxın,

Bağlar ağacı göyərtdi şaxın.

Yüz dürlü əba geyib çəmənlər,

Ağ donunu geydi yasəmənlər....

Şübhə yoxdur ki, Nəsiminin təsiri ədəbiyyata yuxarıdakı şeirilə “Bahariyyə” janrını gətirən görkəmli Azərbaycan şairi Şah İsmayıl Xətaidən yan keçməyib. Əlbəttə, bu ayrı bir mövzudur və mümkün qədər tərəfimizdəm araşdırılıb. Qeyd etmək lazımdır ki, dahi şair-filosof İmadəddin Nəsimi zamanının yaradıcı şəxslərindən fərqli olaraq, təbiəti tərənnüm edərkən mahiyyətə varır, ondakı gözəlliklərin qədrini bilməyə, onları olduğu kimi duymağa çağırır. Təsadüfi deyil ki, baharın gəlişini təsvir edən şair ətraf aləmdə baş verən fəsil dəyişkliklərini tamam yeni bir keyfiyyətdə təqdim edir. Başqa sözlə, o, yazın gəlməsi ilə təbiətdə gerçək çanlanma hadisəsini bəşərin-insanın özü ilə bağlayır.

Qeyd etmək lazımdır ki, XI əsrin klassik və görkəmli Azərbaycan şairi Qətran Təbrizinin “Divan”ının əsasını təşkil edən mədhnamələrdə də heyranedici təbiət təsvirləri özünə yer tapıb. Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinə daxil olan bütün poemalarında, o cümlədən Məhəmməd Fizulinin, Məmmədhüseyn Şəhriyarın, digər klassiklərimizin əsərlərində də təbiət motivləri yetərincə verilib.

XII əsrdə yaşayıb-yaratmış Xaqani Şirvani də ətraf mühitə təsir göstərən faktorların faydasını yüksək qiymətləndirib, günəş enerjisinin təbiətdə baş verən dəyişikliklərdəki rolunu qeyd edib:

Səninlə bəzənir dünya camalı,

Sayəndə dəyişir aləmin halı.

İmadəddin Nəsimi

“Bahar oldu, gəl еy dilbər, tamaşa qıl bu gülzarə,

Buraхdı qönçələr pərdə bəşarət bülbüli-zarə”

- başlayan qəzəlində də də yaz-mövsüm hadisələrinin tipik nümunəsi kimi canlılarda baş verən oyanma-fəallaşma hadisəsini o qədər real, o qədər maraqlı verib ki, heyrətlənməmək mümkün deyil:

Şəqayiq pərdədən çıхdı, boyandı bağ ilə bostan,

İrişdi gülşənin hüsnü boyandı rəngi əzharə.

yaxud

Ki, çıхdı qönçədən sünbül giriban çak еdər məntək,

Dəlindi qüssədən bağrım, sən еtmə yürəgim yarə.

– Şair burda çiçək tumurcuğunun tədricən açılma prosesini müşahidələri əsasında çox düzgün təsvir edə bilib. Yeri gəlmişkən, Novruz bayramının gəlişinə həsr etdiyi başqa bir qəzəlində də təkrarən bitkilərin həyatında baş verən çiçəkləmə kimi həyati vacib məsələyə toxunub:

Qönçədən gül baş çıxardı, saldı üzündən niqab,

Bülbülü-şeyda xətibi-lalazər oldu yenə.

Daha sonra çəmənlik ekosisteminə aid müxtəlif ot bitkilərini sadalyır, həmçinin bəzi ağac və kol bitkilərinin adlarını çəkməklə yanaşı, bənövşənin misalında bitkilərin çiçəkləmə müddətinə də diqqəti cəlb edir.

Çəmənlər müхtəlif oldu həzar əlvan çiçəklərdən,

Açıldı laləvü nəsrin, şükufə gəldi əşcarə.

Açıldı nərgisü lalə, tutubdur yasəmən çadır,

Söyütlər, ərğəvan titrər, qamışlar mindi ənharə.

Bənövşə, gül tamaşası qənimət bil ki, bеş gündür,

Satar mə’şuqə gül hüsnün, хəridar ol bu bazarə.

Yusif DİRİLİ

Ətraf mühit üzrə tədqiqatçı

Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 28 sentyabr.- S.14.