ZİYA GOYALP: Türkçülüyün milli
hərəkat səviyyəsinə yüksəlməsində
xidməti olan şəxsiyyətlərdən
biri
1-ci yazı
XX əsrin əvvəllərində
Türkiyədə başlayan
milli hərəkatlar ictimai-siyasi həyatın bütün sahələrində
olduğu kimi, milli-ədəbi proseslərdə
də bir canlanma yaratdı. Artıq bütün
türkləri birliyə
çağıran türkçülük
ideyaları cəmiyyətin
dərinliklərinə nüfuz
edir, onların eyni qayə ətrafında toplaşmasını
sürətləndirirdi. Türkçülük ideyalarının qüvvətli şəkildə
inkişafında, onun
milli hərəkat səviyyəsinə yüksəlməsində
xidməti olan şəxsiyyətlərdən biri də Ziya
Göyalpdır.
Ziya Göyalp
1876-cı ildə Diyarbəkirdə
anadan olub. Atası Mehmed
Tofiq dövrünün
tanınmış qəzetçisi
və ziyalısı idi. O, yeni fikir və yeni
ideyalar tərəfdarı
kimi zamanın nəbzini tutmağı bacaran şəxslərdən
hesab olunurdu. Təbii olaraq belə bir şəxsin ailəsində böyümək,
tərbiyə almaq Ziya Göyalpın gələcəkdə fərqli
şəxsiyyət kimi
formalaşmasına böyük
təsir göstərib.
Ziya Göyalp təhsilini Diyarbəkir əsgəri rüşdiyyəsində tamamladıqdan
sonra fəlsəfi biliklərə yiyələnməyə
başladı. Riyazi fəlsəfə,
İslam fəlsəfəsi
və digər sahələri öyrənməyə
xüsusi səy göstərmişdir. Ziya
Göyalpın xarici dil öyrənmək istəyi də böyük olmuş, bu istək nəticəsində
o, fars, ərəb,
fransız, kürd dillərini dərindən
mənimsəmişdir.
Ziya Göyalpın gərgin çalışmaları, həyatında
baş vermiş əsəbi gərginlik, yorğunluq və s. problemlər onun intihar etməsinə səbəb olub. Lakin başına çaxdığı
güllə təsadüfən
onun sağ qalması ilə nəticələnib. O, bu
hadisədən sonra sanki həyatında heç nə olmamış kimi yenidən işgüzar fəaliyyətə başlayıb
və İstanbula gedərək təhsilini davam etdirib. Orada baytarlıq məktəbində
oxuya-oxuya siyasi fəaliyyətə başlayır.
Lakin gizli cəmiyyətdə göstərdiyi
fəaliyyəti polis aşkara
çıxarıb və
o, baytarlıq məktəbini
qurtarmağa bir il qalmış
həbs edilib. Ziya Göyalp bir ilə yaxın həbsdə qaldıqdan sonra Diyarbəkirə qayıdıb. Diyarbəkirdə o, təqib olunur, ciddi nəzarətdə saxlanılırdı. 1908-ci il hadisələri
onun ictimai-siyasi fəaliyyətə yenidən
qoşulmasına şərait
yaratdı. Ziya Göyalp Diyarbəkirdə
“İttihad” və “Tərəqqi” cəmiyyətlərini
təsis etdi. 1910-cu ildə Selanikdə
konqres oldu və bu konqresdə
Ömər Seyfəddin,
Ali Cənib kimi millətçi gənclər
də iştirak etdilər. 1910-cu il tarixli konqresin Ziya Göyalpın türkçülük
ideyalarının geniş
fəaliyyət imkanlarının
formalaşmasında böyük
rolu oldu. Artıq Ziya Göyalp Türkiyədə siyasi fəaliyyət aktivliyinə
görə birinci sırada dayanırdı.
İstanbul Darülfünununda işləyərkən onun
türk gənclərinə
böyük təsiri
olmuşdur. Birinci dünya
müharibəsindən sonra
xarici dövlətlərin
Türkiyəyə nəzarəti
artmağa başladı.
Daha doğrusu, onlar əksər sahələrdə
Türkiyəyə nəzarəti
öz əllərinə
aldılar. Demək olar
ki, həmin dövlətləri Türkiyədə
milli ruhlu gənclərin fəaliyyəti
daha çox narahat edirdi. Ona görə də bu cür gənclərin
təqibi görünməmiş
dərəcədə vüsət
aldı. Bu dövrdə Ziya Gö- yalp ingilislər
tərəfindən Maltaya
sürgün edildi.
1921-ci ildə o, Maltadan geri döndü,
əvvəlcə İstanbula,
sonra isə Ankara və Diyarbəkirə getdi. Onun arzuları Türkiyədə
milli dövlət qurulduqdan sonra həyata keçdi. Ziya Göyalpın çoxdan formalaşdırdığı türkçülük ideyalarının
həyata keçməsi
üçün geniş
imkanlar yarandı.
O, Böyük Millət
Məclisinə üzv
seçildi. Turançılıq və türkçülük
ideyalarının yorulmaz
təbliğatçısı, gözəl şair və filosof Ziya Göyalp 1924-cü ildə İstanbulda vəfat edib. Ziya Göyalp 48 il yaşasa
da vətən və milləti üçün çoxlu
işlər görə
bilib.
Yaradıcılığı
Ziya Göyalp
bütün bədii,
elmi, fəlsəfi və publisistik yaradıcılığında türkçülük ideyaları
ilə yaşayıb yaradan sənətkardır. Onun nəzərində
türkçülük türk
millətini sevmək və yüksəltmək
deməkdir. Bu mənada həmin ideyalar onun nəinki
yaradıcılığına, həm də ruhuna, mənəviyyatına
hakim kəsilmişdi. Ziya Göyalpın yeni ideyaları eyni zamanda böyük təsir dairəsinə malikdir. O, Türkiyədə
yetişməkdə olan
sağlam ruhlu gənclərin bir neçə nəslinin formalaşmasında əhəmiyyətli
rol oynamışdır.
Təsadüfi deyil ki, Atatürk Ziya Göyalpı “fikirlərinin
atası” hesab edib.
Ziya Göyalp
gözəl şairdir. Onun şeirləri
olduqca sadə və anlaşıqlıdır.
Şair şeirlərində
türkçülük ideyalarının
ilk şərti və
göstəricisi kimi türk dili sevgisini belə ifadə edir:
Gözəl dil türkcə
bizə,
Başqa
dil gecə bizə,
İstanbul konuşması
Ən saf, ən incə bizə.
Ziya Göyalpın
nəzərində dil
millətin göstəricisidir. Dil varsa, demək millət də var. Bu dili bəyənməmək,
digər dillərin ayağına vermək pis niyyət və düşüncədən
başqa bir şey deyil:
Turanın bir eli
var,
Və yalnız
bir dili var.
Başqa
dil var deyənin,
Başqa bir əməli var.
Türk dili, bu dilin yeri, işlənmə imkanları barəsində Ziya Göyalpın maraqlı fikirləri var. “Türkçülüyün əsasları” kitabında Ziya Göyalp qeyd edir ki, Türkiyənin milli dili İstanbul ləhcəsidir. O, İstanbulda iki türkcənin olduğunu qeyd edir. Yəni birinci türkcəni danışılan, lakin yazılmayan, ikinci türkcəni isə yazılan, lakin danışılmayan dil adlandırır. Əlbəttə, burada kəskin fərqlərin əlamətləri gizli qalmır. Ziya Göyalp ona görə də danışılan İstanbul türkcəsini əsas dil hesab edir və göstərir ki, xalq ədəbiyyatının təməl vəzifəsini yerinə yetirən türk dilini milli dil hesab etmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, Ziya Göyalp bir sənətkar olaraq yaradıcılığında xalq dili əsasında formalaşan milli ədəbi dilə üstünlük verdi və bu yolla əsərlərinin lazımi keyfiyyətini təmin etdi.
Ziya Göyalp anlamında vətən məfhumu ucsuz-bucaqsızdır. O, nə şairin doğulduğu Diyarbəkirdir, nə vətəndaşı olduğu Türkiyədir. Onun nəzərində vətən türkün hər biri üçün əziz və müqəddəs olan Turandır. Məsələn, “Vətən” şeirində göstərdiyi kimi:
Vətən nə Türkiyədir türklərə, nə Türküstan,
Vətən böyük və müəbbəd bir ölkədir, Turan!
Ziya Göyalp Turan ellərinə məhəbbət bəsləmiş, onun daim yaşamaq və ucalmağını arzulayıb. Şairə görə hər bir insan vətən və millət yolunda hər nəyini qurban verməli, onun sabahını fikirləşməlidir. Ziya Göyalpa görə millət o vaxt millət olur ki, o, yalnız vətəni düşünür. “Əxlaq” şeirində oxucu bilavasitə şairin aşıladığı bu ideya ilə tanış olur, fikirlərini tam mənada qəbul edir:
Haqq millətin, şan onun,
Gövdə sənin, can onun,
Sən öl ki, o yaşasın,
Töküləcək qan onun.
Millətə ver canını,
Ocağını şanını.
Bir aşiq olsan belə,
Fəda
et cananını.
Ziya Göyalp
həyatının bütün
dövrlərində fəaliyyətini
millətinə xidmətə
yönəldən şəxsiyyətdir. Onun yaradıcılığı
əslində millətini
yüksəltməyin geniş
proqramıdır. Bu proqramda görkəmli şəxsiyyət birinci növbədə milli şüur və milli vicdan problemini
ön planda saxlayır.
Ziya Göyalp
yaradıcılığında millət anlayışı,
millətə baxış
konsepsiyası da özünün aktuallığı
ilə seçilir. O, hər
bir milləti dil, din, əxlaq, milli-estetik düşüncə
və s. baxımından
yekdil olmağa səsləyirdi. Ziya Göyalp millətinə
bağlı, onu canından da artıq sevən bir şəxs kimi daim mənsub
olduğu xalqının
inkişafını arzulayıb.
Təbii
olaraq bu halın göstəricisi kimi yaradıcılığında
müxtəlif konsepsiyaların
şahidi olsaq da, bu konsepsiyalar
arasında digər millətlərlə qarşılıqlı
mədəni əlaqə
və bağlılığın
birinci cərgədə
dayandığı diqqəti
cəlb edir. Lakin maraq doğuran odur ki, o dövrdə
Türkiyə üçün
səciyyəvi olan Qərbə meyl və aludəçiliyin sərt tənqid və təkzibi Ziya Göyalp yaradıcılığında özünün birmənalı
ifadəsini tapdı.
Ziya Göyalp Qərbdən öyrənməyin vacibliyini
daim qəbul etsə də, qərbləşməyin, Qərb
təqlidçiliyinin əleyhinə
olub. Bu da
özlüyündə onun
milli dəyərlərə,
xalqının tarixi ənənələrinə möhkəm
bağlanması və
yüksək qiymət
verməsindən irəli
gəlir, milli keçmişlə gələcəyin
bağlılığını təmin edir.
Ziya Göyalp türklərin yaşadığı əraziləri dünyanın ən gözəl guşəsi hesab edir. Onun nəzərində bu guşələr bir də ona görə gözəldir ki, orada türklər yaşayır. Şair türkləri ağıllı, igid, humanist və s. xalq kimi qiymətləndirir. Bu xalq ancaq zəhmətlə məşğuldur, heç kimin haqqını tapdamaz və heç kimin torpağında gözü olmaz.
Bir ölkə ki, torpağında başqa elin gözü yox,
Hər fərdində məfkurə
bir, lisan, adət, din birdir.
Elman Quliyev
filologiya üzrə elmlər
doktoru, professor
Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 4 yanvar.-
S.14.