İslam inqilabından sonrakı
dövrdə (1979-2000-ci illər) Güney
Azərbaycan ədəbiyyatında epik şeirin inkişafı
1-ci yazı
Rza şah Pəhləvi hakimiyyətinin bu mərhələsi İranda mühüm tarixi-siyasi hadisələrin baş verməsi ilə əlamətdardır. Belə ki, iqtisadi irəliləyişlə ictimai münasibətlər arasında olan tərs mütənasiblik və uyğunsuzluq, 1973-cü ilin neft böhranı, ölkəyə təkcə neftdən gələn gəlirin plansız inkişafı və ölkə iqtisadiyyatı ilə bağlı sahələrin inkişafına ayrılmış məsrəflərin nizamlanmamış şəkildə aparılması, nəticədə İran cəmiyyətində balansın pozulması və hökumətin real irəliləyiş şəraitində xalqa verdiyi vədləri həyata keçirməməsi, aşağı təbəqə ilə yuxarılar arasında qarşıdurmanın dərinləşməsi, burada işləyən və yaşayan xarici ölkə, xüsusilə Amerika vətəndaşlarının yüksək səviyyədə yaşaması, mənəvi-əxlaqi dəyərlərə əhəmiyyət verilməməsi növbəti sosial partlayışa gətirib çıxardı. Əsəbləri gərilmiş xalq kütlələri 1979-cu ildə ayağa qalxdı, İranda İslam inqilabı baş verdi və qələbə ilə nəticələndi, “nümayişçilərlə qoşunların kütləvi və qanlı toqquşmalarının gedişində (1978-1979) şah diktaturası devrildi. Ölkədə indiyədək görünməmiş siyasi rejim - “İslam demokratiyası” rejimi quruldu”. Beləliklə, yüz illik mübarizədən sonra “İran yalançı müstəqillikdən öz həqiqi tarixi məcrasına döndü. İran nə Amerika, nə Rusiya və nə də Qərbi Avropanın diktəsi ilə deyil, ilk dəfə öz yolunu müəyyən edən, həqiqi müstəqil ölkəyə çevrildi”.
Bu tarixi-siyasi dövrdə İranda və Güney Azərbaycanda ədəbiyyat, söz sənəti dinamik inkişafını davam etdirib. Müasir Azərbaycan və fars ədəbiyyatının qüdrətli nümayəndəsi Şəhriyar öz zəngin bədii irsi ilə həm anadilli, həm də farsdilli klassik poeziyanın canlı ənənələrinin yüksəlməsi üçün güclü zəmin yaratmış, Nizami, Füzuli, Sabir, Möcüz yolunun davamçısı kimi hər iki ədəbiyyatın inkişafında böyük rol oynamış, yeni ədəbi nəslin yaranmasına, dövrünün poeziyada əks olunmasına güclü təkan vermişdi. Yaşar Qarayev “Şair və zaman” tandeminin obyektiv mahiyyətini dəqiq ifadə edib: “Hər dövr və nəsil öz şairini elə ona görə böyük poeziyaya gətirir ki, əvəzində şair də öz nəslini, dövrünü böyük poeziyaya gətirsin. Əks təqdirdə isə, bu böyük bədii estetik qanunauyğunluğun pozulduğu yerdə isə poetik nəsillər və fərdiyyətlər arasında təbii münasibətlərin də qanunauyğunluğu pozulur və tarixə, əbədiyyətə yeni nəsillər əlavə olunmur”.
1970-2000-ci illərdə Güney ədəbiyyatına məhz ustad Şəhriyarın ədəbi nəsli gəldi. Artıq formalaşmış Şəhriyar ədəbi məktəbinin ardıcılları yeni-yeni şeir və poemaları ilə Güneydə söz sənətini daha sürətlə inkişaf etdirdilər. Qeyd etdiyimiz kimi, Əlirza Purbozorg Vafinin “Eynalıya salam” poeması da “Şəhriyar-Heydərbaba” məktəbindən qaynaqlanaraq yarandı. Şairin müqəddiməsindən aydın olur ki, Şəhriyarın “Heydərbabaya salam”ına yazılmış nəzirələr içərisində ən çox təqdir etdiyi poemalardan biri məhz “Eynalıya salam” olmuşdu.
Güney Azərbaycanın Firuzabad kəndində dünyaya gələn Bəxtiyar Muğanoğlu (1961) mövcud çətinliklər ücbatından yalnız ibtidai təhsil almaqla kifayətlənib, lakin təhsili natamam olsa da, Tanrının bəxş etdiyi şairlik təbinin diqtəsilə bir-birindən maraqlı şeirlər yazaraq məşhurlaşıb. Daha çox milli məsələləri və Vətən tarixi, uluyurdun, xalqın tarixi keçmişini ədəbi müstəviyə gətirməsilə diqqəti cəlb edib. “Heydərbabaya salam” poemasının vəzn və üslubunu, mövzu özəlliyini saxlayan “Ay Savalan” adlı mənzuməsinə və şairə həsr etdiyi digər şeirlərinə görə müasirləri onu “Şəhriyar ədəbi məktəbinin davamçısı” kimi dəyərləndiriblər. Poemadan bir neçə misraya diqqət edək:
Ay Savalan, mən də gəzim qoy düzü,
Ellərimə deyim dildən haqq sözü,
Çəkir haqqın intizarın mərd özü,
Deyər:
Haqlar bu dünyada qalacaq,
Nahaqları atəşlərə salacaq.
Özünü sonsuz qəmlər
həmdəmi və saysız dərdlər yoldaşı adlandıran
Abbas Bariz (1921-2011) “Heydərbabaya salam”a nəzirə yazdığı
“Eldayağına salam”
poemasını “nazik ürəyi və həssas qəlbi olan” oxuculara təqdim edir:
Mən yatardım anam oyaq qalardı,
Keçmişlərin bir-bir yada salardı,
Qəm saz ilə mənə
lay-lay çalardı,
Anaların laylasının nəvası,
Uşaqların ruhlarının səfası.
Mahmud Sadıqpur Şami (1949) də “Kənd cevizi” poemasını Şəhriyarın ”Heydərbabaya
salam” mənzuməsinə
nəzirə yazmış,
əsərin dəst-xəttini,
formasını saxlamış,
ancaq müraciət obyektini dəyişmiş,
şairin adını
şükranlıqla yad
etmişdi. Şami ustadı saydığı
Şəhriyarın təkcə
dil və üslub xüsusiyyətlərini,
qafiyə və vəzn sistemini deyil, məna və məzmun özəlliyini də önəmsəmiş, şairin
poetik yolu ilə gedib. Şəhriyarın “Heydərbabaya salam”da
nümayiş etdirdiyi
parlaq türkcə “Kənd cevizi” poemasının da gözəlliyidir. Ustadın işlətdiyi
el deyimləri, dua-sənalar,
alqış və qarğışlar “Kənd
cevizi”ndə xüsusi
bədii qat yaradıb.
Kənd
cevizi, daha kefin saz olsun,
Xəyalında bahar olsun, yaz
olsun.
Tamahkarın ömrü görüm
az olsun.
Sənin adın həmişəlik
qalacaq.
Şami səni dildən-dilə salacaq.
Kənd-kəsəyin bəzəyi, meyvəsi insanların dolanışıq
qaynağı olan nəhəng ceviz-qoz ağaclarının hər
hansı məqsədlə
kəsilməsi şairin
həssas qəlbini incidir. Nəhəng ağacın kəsiləndən
sonra yerə düşməsini coşqun
tufanın qopması kimi mənalandırır və həmin günü pis gün sayaraq heç vaxt unutmayacağını, zamanı
gəlincə qisasını
alacağını ərz
edir. Təsəllisi
isə odur ki, kənd cevizi
cismən, fiziki baxımdan məhv olsa da, mənən
diridir və bu dəfə onun qələmində bitəcək:
Kənd
cevizi qisasını alaram,
Onu səndən pis günlərə salaram,
Tərifində elə qələm çalaram.
Belə
bilmə sən çapıldın itərsən,
Bu yol mənim qələmimdən bitərsən.
“Abbas Kərimi Ox “Zəngan şəhəri”
adlı əsərində
Heydərbabadan ilham alaraq Zəncanın tarix kitabını vərəqləyir, yurdun
böyük alimlərini
tanıtdırır, ürək
sözlərini və
xalqın dərdlərini
dilə gətirir”.
Əli Daşqın
(1955) Vətənin təkcə
Güneyinin deyil, Quzeyinin də problemlərini, dərd və acılarını bir sıra şeirlərinin
və “Əsir torpaq - Qarabağ” poemasının baş mövzusuna çevirib. Ermənistanın Azərbaycana qarşı yürütdüyü əsassız
torpaq iddialarını
gerçəkləşdirmək uğrunda apardığı
ədalətsiz müharibə
vətəndaş şairin
də qəlbinə dağ çəkib.
Ə.Daşqın da bu ədalətsiz savaşda əldən gedən torpaqların ağrısını bu poemada yaşamış, işğal olunmuş bütün rayonlarımızın
- Şuşa, Laçın,
Kəlbəcər, Qubadlı,
Xocalı, Ağdam, Xankəndi, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilanın
dərdinə ağı
demiş, Vətəndə
Vətənsiz qalan yurddaşlarımızın böyük
dərdini poetikləşdirib:
Gözəl Şuşa! Cabbarı yada salanda,
Natəvandan utanıram!
Üzeyirə üz tuturam,
Xana, Seyidə baxıram,
Bülbül gəlir xatirimə,
Düşürəm ölüm-dirimə
Əsir
Şuşa! Qala Şuşa!
Ə.Daşqın “Xalac köyü” poemasını isə onu dünyaya gətirən, böyüdüb
boya-başa çatdıran
anasına və qoynunda doğulduğu
dogma Xalac kəndinə
həsr edib. Sərbəst vəzndə, axıcı
və təsirli bədii dildə, lirik ovqatda qələmə
alınmış poemada
şairin anasına və doğma kəndinə, onun dağına, daşına,
məsum qızların
qəh-qəhəsinə, ayağı
xınalı kəkliklərin
qaqqıltısına həsrəti,
dərin sevgisi önə çəkilir.
Poemada şairin xüsusi ustalıqla yaratdığı
poetik fiqurlar oxucunun qəlbində kövrək əks-səda
doğurur, onun nəzərini böyüdüyü
məkana yönəldir.
Anasının gəzib dolaşdığı,
səhər-axşam çalışdığı
Xalac kəndinə, ata evinə daim gələcəyinə
söz verməsinə
baxmayaraq, onun ölümündən sonra
yoxluğuna, niskillinə
dözə bilmədiyinə
görə getmədiyini
etiraf edir. Poemada sevgi yolunda
qutsal dəyərlərə,
çörəyə, suya
and içən, müqəddəs
kitaba əl basan şairin həyatında olan üç istəklisinin
- ölkəsinin, anasının
və sevgilisinin hər birinin yaşatdığı üzüntü
son dərəcə təsirlidir:
Qüsura
baxma annə!
Sevgilim üç oldu bilirsən:
Sən,
ölkəm, o...
Səni
erkən itirdim,
Ölkəmi hala qazanamadım,
Onu isə gec buldum!
1970-ci illərdə İranda və Güney Azərbaycanda şahlıq
istibdadı əleyhinə
baş vermiş tələbə hərəkatına
başçılıq etmiş,
buna görə həbs olunmuş, işgəncələrə məruz
qalmasına baxmayaraq sınmamış, cəlladlara
əyilməmiş, öz
qürurunu, şərəfini
daim uca tutmuş, fəqət eynən Oxtay kimi az ömür
sürmüş Mərziyə
Əhmədi Üskülü
Dalğa (1934-1973) “kimsədən
qorxub çəkinmədən
əsərlərində şah
rejiminə, ərbablara,
kafir və qaniçən amerikan hərbçilərinə qarşı
bədii cəhətdən
olduqca yüksək, bitkin əsərlərlə
çıxış edib”.
Onun “Əşrəf Dehqani üçün” yazdığı eyniadlı
poemada yüksək sənətkarlıqla yaratdığı
ayrı-ayrı poetik lövhələr Mərziyə
xanımın bədii
portret yaratmaq ustalığının da
göstəricisi olur:
Qapıda
dayanıb bir çopur əfsər,
Kartlarımıza baxır, icəri
qoyur,
Gözləri qızarıb, ağzı
kəflərıib,
Hirs ora baxarda adamı boğur.
Bir əlində batum,
birində bisim,
Bir ucdan bağırır, döyür,
savaşır.
Məktəbə gələnlərin kartını
yoxlayıb içəri
buraxan, xoşuna gəlməyənləri həmin
andaca tutub polis idarəsinə aparan, haqqını tələb
edənlərin qarşısında
aciz duruma düşən gözətçinin
xarakterini və mənfur niyyətini müəllif canlı bənzətmə - metaforalarla
açıqlayır. Dərsə
tələsən bir qızın yolunu kəsib “Kartınızı
verin!” dediyində haqqını bilən və ona: ”Sənin nə haqqın var yolu kəsəsən!” - deyən cəsarətli
qızın qorxmazlığını
digərlərinin alqışlamasından
qəzəblənən əfsərin
- gözətçinin halını
müəllif belə
mənalandırır:
Yaman toxunuri bu iş
əfsərə,
Varlığı bənzəyən gözətçi
itə,
Nifrət
gözətçisi, zor
gözətçisi,
Anası utanır verdiyi südə.
Poemada Güney Azərbaycanda və İranda inqilabçı kimi tanınmış həm şah, həm də Ayətullah Xomeyni rejimlərinə qarşı müqavimət
hərəkatının ən
tanınmış qadın
üzvlərindən biri,
İran xalq partizanları - fədailərin
təşkilatçısı və rəhbərlərindən
olmuş şəhid yazar Mərziyə Üskülü çətin
və şərəfli
həyat yaşamış
Əşrəf Dehqaninin
arzularını və
onun timsalında şəxsi düşüncələrini
də sərgiləyir.
O, pedaqoq idi, yoxsul uşaqlara dərs deyir, türk dili və ədəbiyyatının
incəliklərini öyrədirdi…
Esmira Fuad
filologiya üzrə elmlər doktoru
Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 15 yanvar.-
S.14.