İrəvan xanlığının
işğalı...
Başdan-ayağa
ən mükəmməl və müasir hərbi texnika ilə
silahlanmış Rusiya dövlətinin qarşısında
yerli xırda xanlıqlar aciz qalmışdı...
13-cü
yazı
İrəvan xanlığı ilə bağlı məsələlərdə
Hüseynqulu xan şah sarayına da təsir göstərə
bilirdi. İrəvan xanı Gülüstan sülh
müqaviləsindən sonra mübahisəli ərazilər məsələsində
prinsipiallığı ilə fərqlənmişdi. Rusiyanın İrəvana məxsus Göyçə
gölünün şimal-şərq torpaqlarını
qeyri-qanuni işğal altında saxlamasına qarşı
amansız mübarizsi, onun vətənpərvər şəxs
olmasını bir daha sübut edir. O, İrəvan
torpaqlarının bir qarışının da güzəştə
getmək fikirində olmadığını 1825-ci il martın 28-də general leytenant Velyaminovla Fətəli
xan arasında sərhəd məsələlərinə dair
bağladıqları akta münasibətində görmək
olar. Hüseynqulu xan bu akta qarşı
çıxmış və rus komandanlığına məktub
göndərərək bu ərazilərin İrəvan
torpaqları olduğunu bildirmişdi. Xan nəinki
məktub göndərmiş və hətta bu əraziləri
rus qoşunundan təmizləmək üçün tədbirlərə
əl atmışdı.
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elçin Qarayevin
İrəvan xanlığı ilə bağlı
araşdırmasında bildirilir ki, Hüseynqulu xan şah
yanında fəaliyyət göstərən müşavirələrdə
həlledici səsə malik idi. O, qardaşı ilə birlikdə
sülh müqaviləsinin əleyhinə
çıxmış, ruslara qarşı mübarizənin tərəfdarı
olmuşdu. Hüseynqulu xanın İrəvan
xanlığının iqtisadiyyatının inkişafında
da böyük xidmətləri olmuşdu. Rusiya-İran
müharibələri dövründə hərbi əməliyyatların
qızışdığı bir ərazi olduğundan
xanlığın iqtisadi həyatı güclü
dağıntıya məruz qalmışdı. Döyüşlər nəticəsində kəndlər
dağıdılmış, əhalinin bir hissəsi qonşu
ölkələrə qaçdığından, digər hissəsi
döyüşlərə cəlb edildiyindən əkin sahələri
boş qalmışdı. Lakin dinclik
dövründə Hüseynqulu xanın gördüyü tədbirlər
xanlığın iqtisadi həyatının dirçəlməsinə
səbəb olmuşdu. O, kənd təsərrüfatının
inkişafı üçün boş yerlərə əhalini
köçürmüş, bağlar, meşələr
saldırmış, süni suvarma kanalları çəkdirmiş
və müxtəlif xanlıqlardan əhalini öz
xanlığına cəlb etmişdi. Bundan əlavə,
xan müstəqil torpağı əkmək qabliyyətinə
malik olmayan yerli əhalini, xanlıqda məskən
salmış qaçqın və köçkünləri,
tüfeyli adamları əkinçiliyə cəlb edərək,
onlara torpaq sahəsi paylamış, qoşqu heyvanları, əmək
aləti və toxumla təchiz etmişdi. Hətta
o, xanlıqda meyvəçiliyin inkişafına da diqqət
yetirmişdi. Bu məqsədlə İrandan
və Hindistandan müxtəlif növ meyvə ağacları
gətizdirmişdi. Hüseynqulu xanın
hakimiyyəti dövründə vergilər də ədalətlə
toplanırdı. O, ilk növbədə torpağın əkilməsinə
böyük diqqət yetirərək, vergini əkin sahəsinə,
əkinçinin kotanının sayına görə deyil, əldə
edilmiş məhsulun keyfiyyətinə və vergi verənin vəziyyətinə
uyğun tələb edirdi. Onun bu siyasəti
şəxsi mənafe güdsə də, kənd təsərrüfatının
inkişafına və xalqın güzəranına müsbət
təsir göstərmişdi.
E.Qarayevin İrəvan xanlığı ilə
bağlı araşdırmasında daha sonra bildirilir ki, İrəvan
şəhərinin ticarət və sənətkarlıq mərkəzi
kimi məşhurlaşmasında onun rolu əvəzedilməzdir. Məhz onun
dövründə İrəvan şəhəri beynəlxalq
ticarət mərkəzinə çevrilmişdi. Bu şəhərdə müxtəlif ölkələrdən
və xanlıqlardan gələn mallar toplanmışdı.
Onun İrəvan şəhəri
üçün gördüyü işlərdən biri
şəhəri su kəməri ilə təchiz etməsi idi.
Bir məlumatda qeyd edilir ki, «Keçmiş
İrəvan xanlığının bütün ən vacib
suvarma qurğuları sonuncu sərdar Hüseynqulu xanın
dövründə tikilmişdi.
Onun savadsızlığına baxmayaraq, görkəmli
hakimlər cərgəsinə qoymaq olar. İrəvan
özünün su kəməri kanallarına görə ona
borcludur. Arxitektura baxımından İrəvan
şəhərinin məşhurlaşmasında da onun
böyük xidməti vardı. Xan
sarayında «Güzgülü zal» dövrün ən məşhur
abidələrindən biri hesab olunurdu. Digər
tərəfdən, Zəngi çayının sağ sahilində
Hüseynqulu xan tərəfindən salınmış istirahət
yeri olan Sərdar bağı şəhərə xüsusi
gözəllik vermişdi.
Beləliklə, Hüseynqulu xan bacarıqlı idarəçiliyi
ilə İrəvan xanlığının yüksək səviyyəyə
qaldırmış və onu çiçəkləndirmişdi. Bu keyfiyyətinə
görə, Hüseynqulu xan uzun illər xalqın
yaddaşında yaşamışdı. Onun
şəxsiyyət və fəaliyyətinə ən dəyərli
qiyməti müxtəlif illərdə İrəvan şəhərində
olmuş səyyah A.Qakstqauzen və rus hərbiçisi, knyaz
Amilaxvari vermişdi. 1843-cü ilin avqustunda
İrəvana gəlmiş A.Qakstqauzen gündəliyində
Hüseynqulu xanı əxlaqlı, ədalətli, mərd
adlandırmış, ölkənin rifahını
düşünən, xalqın savadlanmasına fikir verən
bir şəxs kimi onu özündən əvvəlki xanlarla
müqayisə etmişdi. O, yazırdı: «Ümumiyyətlə,
İrəvan xanları qəddar olublar, lakin
axırıncı xan (Hüseynqulu xan-E.Q.) özündə əxlaqi
keyfiyyətləri birləşdirən ..., ədalətli,
güzəştə gedən mərd kişi olub. O, indi də
bütün erməni və azərbaycanlıların dilində
və yaddaşında yaşayır. O, hədsiz güc sərf
edirdi ki, təhsili genişləndirsin və ölkənin
rifahını yüksəltsin. Dağıdılmış
və məhv edilmiş köhnə kanalların yerində
müqayisəyəgəlməz gözəl halda yenisini
tikdirirdi, onun köməyi ilə İrəvan
yaxınlığında yerləşən çoxsaylı
bağlar suvarılaraq daha da gözəlləşmişdi.
Onlar sonradan əhaliyə paylanmışdı.
Bundan əlavə, onun Avropa iqtisadiyyatına
böyük marağı vardı, əhalinin sayını
çoxaltmaqla ölkənin rifahının yüksəldiləcəyinə
güman edirdi və buna çatmaq üçün qeyri-adi
vasitələrə əl atırdı».
Daha sonra müəllif gündəlikdə Hüseynqulu
xanın əxlaqi keyfiyyətinə, onun qadınlara olan
münasibətinə görə qiymət vermişdi. A.Qakstqauzen
yazırdı ki, «Əvvəlki İrəvan xanları və
yüksək rütbəli şəxslər yerli qız və
qadınlarıları görəndə o saat zorla ələ
keçirərək öz hərəmxanalarına
qatırdılar. O, (Hüseynqulu xan-E.Q.) belələrindən
ibrət götürmürdü və başqaları belə
hərəkət edəndə dözmürdü, qorxudaraq kəbin
kəsməyə məcbur edirdi». İşğaldan 50 il sonra - 1876-cı ildə İrəvanda olan
rus hərbçisi knyaz Amilaxvari də Hüseynqulu xanın
şəxsiyyətinə yüksək qiymət verərək
onun idarəçilik bacarığını Rusiya idarəçilik
sistemi ilə müqayisə etmişdi. O, yazırdı: «...Məsələn,
onlar (rus məmurları-E.Q.) qəbul etmək istəmirdilər
ki, bu möhtəşəm sarayın və bağın
axırıncı sahibi İrəvan hakimlərindən olan
Hüseynqulu xan ağıllı, istedadlı və məşhur
olmuşdu. Onun müdrik rəhbərliyi
altında qeyri-adi inkişaf nəticəsində firavan həyatlarına
borclu olduqlarına görə, onun haqqında xatirələr
bu illər ərzində xalqın hafizəsində
yaşayır. Bizim indiki məmurlar
Hüseynqulu xanın idarəçilik fəaliyyətindən
heç nə öyrənmək istəmirlər və
bütün keçmişi laqeyd surətdə vəhşilik
dövrü adlandırırdılar. (Rusiya
idarə orqanları-E.Q.) İran (İrəvan
xanının-E.Q.) idarəçilik sisteminə nifrət etməyi
öyrədir, 50 il keçməsinə baxmayaraq bu sistemlə
tanış olmamış, həmçinin xalqın
ehtiyacı üçün öz xüsusi sistemlərini
yaratmamışdılar». Bu, müəlliflərin
Hüseynqulu xanın şəxsiyyətinə və fəaliyyətinə
verilən ən dəyərli qiymətdir.
E.Qarayevin İrəvan xanlığı ilə
bağlı araşdırmasında bildirilir ki, İrəvan
xanlığı işğal olunduqdan sonra şah sarayına
qaçan Hüseynqulu xanın sonrakı taleyi də müəmmalı
qalır. İ.Şopen bu böyük şəxsiyyətin
1834-cü ildə İranda yoxsulluq içərisində vəfat
etdiyini qeyd edir. Lakin A.Qriboyedovun 1828-cu il
sentyabrın 23-də qraf Paskeviçə yazdığı məktubu
bunun belə olmadığını göstərməyə əsas
verir. Məktubun məzmunundan görünür
ki, həmin ildə Xorasanda hakimlik edən şahın oğlu
Həsənəli Mirzəyə qarşı Rzaqulu xanın
başçılığı ilə üsyan
qalxmışdı. Bu üsyanın qarşısını
almaq üçün keçmiş İrəvan xanı
Hüseynqulu xan Xorasanın hakimi təyin olunmuşdu. Məktubda
göstərilirdi: «İrəvanın keçmiş sərdarı
Xorasanın hakimi təyin olunub, bu zərərli adamın bizim
sərhəddən uzaqlaşmasına yetərincə sevinməmək
mümkün deyil. Ümumiyyətlə,
yazırlar ki, üsyan şahın oğlu Həsənəli
Mirzənin zülmünə qarşı olmuşdu. Ümid edirlər ki, sərdarın
(Hüseynqulu-E.Q.) gəlməsilə tezliklə sakitlik bərpa
olunacaq». Məktubdan görünür ki,
İrəvandan getdikdən sonra da Hüseynqulu xan yüksək
vəzifələrdə işləmişdi. Digər tərəfdən, İrəvandan əlavə,
Qəzvin ətrafında da Hüseynqulu xana məxsus kəndlər
olmuşdu. Bu faktlara görə, onun
yoxsulluq içərisində vəfat etməsi fikri ilə
razılaşmaq olmaz.
Bütün bu faktları nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, Hüseynqulu xan görkəmli, bacarıqlı, işgüzar, tədbirli və uzaqgörən dövlət xadimi olmuşdu. Çox mürəkkəb və müharibələrlə zəngin bir dövürdə hakimiyyətə gəlməsinə baxmayaraq, bütün fəaliyyəti boyu İrəvan xanlığının müstəqilliyinə və onun çiçəklənməsinə çalışmışdı. Buna da nail olmuşdu.
Qaldı ki, İrəvan xanlığının işğalına bu dövrün faciəsi idi. Obyektiv səbəbləri nəzərə alsaq, başdan-ayağa ən mükəmməl və müasir hərbi texnika ilə silahlanmış Rusiya dövlətinin qarşısında xırda xanlıqlara bölünmüş Azərbaycan aciz qalmışdı. İrəvan xanlığının işğalı ərəfəsində Cənubi Qafqazda Naxçıvandan başqa bütün xanlıqlar ləğv olunmuşdu. Artıq bu iki xanlıq meydanda tək qalmışdı. Şah sarayı isə sona qədər onlara kömək edə bilmədi. Nəticədə, nəhəng dövlətlə üz-üzə qalan İrəvan xanlığı işğal olundu.
Elçin Qaliboğlu
Xalq Cəbhəsi.- 2019.- 30 yanvar.-
S.13.