“Azərbaycan” qəzetinin səhifələrində
37-ci yazı
"Azərbaycan xalqının böyük maarifpərvəri Hacı Mirzə Həzən Rüşdiyyə"
Xordad
ayının 2-də (23 may 1946-cı ildə - red.) Təbrizdəki Sovet Mədəniyyət Evində
“Sovet İttifaqı ilə mədəni əlaqə saxlayan cəmiyyət”
tərəfindən Azərbaycanın böyük maarifpərvəri
Hacı Həsən Rüşdiyyənin həyat və fəaliyyətinə
həsr edilmiş ədəbi müşavirə
keçirildi.
Müşavirədə
Rüşdiyyənin həyatı və birinci dəfə
olaraq onun İran Azərbaycanında yeni üslubda
yaratdığı mədrəsə və “Vətən dili”
adlı yazdığı kitab, bundan başqa Azərbaycan
dilində yazdığı 37 cild əsərləri, nəşr
etdiyi qəzet, ümumiyyətlə Azərbaycan
xalqının bu böyük oğlunun azalıq uğrunda
apardığı mübarizələr haqqında cənab Məhəmmədəli
Zeyni məruzə etdi.
Məruzədən sonra Rüşdiyyənin şagirdlərindən
və yaxın dostlarından olan cənab Səfvət və cənab
Qazi Rüşdiyyə haqqındakı xatirələrindən
danışdılar. Sonra müşavirəyə sədrlik edən cənab
Dibaiyan bu böyük simanın xatirəsini əbədiləşdirmək
üçün aşağıdakı təklifləri etdi:
1.
Rüşdiyyənin həyat və fəaliyyətini
xalqımızın diqqətinə çatdırmaq
üçün bu barədə işlənilmiş bir kitab
buraxılmasını “Mədəni əlaqə cəmiyyəti”ndən
xahiş etmək;
2. Bu
böyük maarifpərvərin mücəssiməsini
(büstünü – red.) düzəltdirmək və
bütün maarif müəssisələrində görkəmli
yerdə qoymaq Maarif Nazirliyindən xahiş edilsin;
3. Təbriz
şəhərindəki xiyabanlardan birini onun adı ilə
adlandırmaq və həmin xiyabanda onun mücəssiməsini
qoymaq şəhər bələdiyyəsi əncümənindən
və Milli Hökumətdən xahiş olunsun.
Göstərilən təkliflər müşavirədə
iştirak edənlərin gurultulu alqışları ilə qəbul
olundu. Müşavirənin rəsmi hissəsindən sonra
“Şən uşaq” adlı Sovet filmi göstərildi.
Hacı Müdəbbir kimi tanınan Hacı Mirzə
Əbdüləli tərəfindən bu mərhumun fəaliyyəti
və həyatı barədə edilən məruzənin
xülasəsi: “Mərhum Hacı Mirzə Həsən
Rüşdiyyə Molla Mehdi Çərəndabi oğlu
1267-ci qəməri ilində (1851-ci ildə - red.) Təbrizdə anadan olub. Atası
əslən təbrizli, amma anası ərdəbilliydi. 7
qardaş idilər (bu sıra ilə): Hacı Axund kimi
tanınan Hacı Mirzəli, Mirzə Hüseyn Qara, Doktor
Əli xan Rüşdi, Mirzə Abbasəli, Mirzə Məhəmmədəli,
Mirzə Möhsün və bunların hamısından
böyüyü Hacı Mirzə Həsən idi. Hüseyn
Qara, doktor Rüşdi ... hələlik Tehrandadırlar, amma
qalanı vəfat etmişlər.
Mərhum Rüşdiyyə ibtidai təhsilini
atasının yanında ələ gətirib və
cavanlığının bu ilində - 1296 qəmri ilində
(1879-cu ildə - red.) Beyruta səfər edib və burada fransızların
Darülmüəllimində (pedaqoji institutunda – red.) müəllimlik
ixtisası almaqla məşğul olub və eyni zamanda yeni
üsul təhsillə tanış olub. Oradakı yeni bir üsul ilə əlifba yazıb və
mədrsənin rəisinin göstərişi ilə səsli əlifbanı
şagirdlərə/tələbələrə tədris edib.
Cəmi üç ayın içərisində
uşaqlara kamil yazmaq və oxumaq öyrədir. Nəticədə
üç ildən sonra (1882-ci ildə - red.) ali
bir şəhadətnamə (diplom – red.) ilə İrəvana
qayıdıb və orada “Rüşdiyyə” mədrəsəsini
təşkil edir. Bir müddət burada
qaldıqdan sonra 1311-ci qəməri ilində (1893-cü ildə
- red.) İrana (Təbrizə - red.) gedir və
Cəbəxana ağzında “Şeyxülislam” mədrəsəsində
yeni üsul ilə “Rüşdiyyə” mədrəsəsini
yaradır.
Təbrizin valisi mərhum Hacı Əminüddövlə
Rüşdiyyənin təzə üsul ilə mədrəsə
açdığını eşidir və bir gün şəxsən
mədrəsəyə gedir. Mədrəsənin vəziyyətini
görür, tədris üsulunu bəyənir və gələcəyinin
parlaq olacağını təyin edir. Mərhum Hacı
Əminüddövlə maarifpərvər bir adam
olduğundan dərhal göstəriş verir ki,
Şeşgilanda (Təbriz şəhərindəki məşhur
məhəllələrdən biri – red.) Hacağa
Bozorg Şirazinin həyətlərini icarə edib mədrəsəni
oraya köçürsünlər. Mədrəsənin
çox hissələrinin xərclərini də özü
öhdəsinə götürür. Beləliklə,
100 nəfərə kimi yoxsul şagirdlər mədrəsəyə
qəbul olur, onların yemək-içməklərini, geyimlərini
və kitab xərclərini o mərhum ödəyir, mədrəsə
üçün yaxşı bir laboratoriya təşkil edir.
Mədrəsədə şagirdlərə nahar
və çay verirlər. Bir az
müddətin ərzində “Rüşdiyyə” mədrəsəsinin
sədası hər yanı çulğalayır və get-gedə
məktəblərin qapıları bağlanır və
şagird dəstələri sel kimi “Rüşdiyyə” mədrəsəsinə
axışırdı. Bu zaman mədrəsə
inkişafının son dərəcəsinə
çatmışdı.
1315-ci qəməri ilində (1897-ci ildə - red.) mərhum
Müzəffərəddin şah mərhum Hacı
Əminüddövləni və rəhmətlik Rüşdiyyəni
Tehrana istədi və orada yeni üsul ilə mədrəsənin
binasını (əsasını – red.) qoydurdu. Mərhum Rüşdiyyə
Müzəffərəddin şahın dəstəyi ilə mədrəsəni
açdı və az zaman içərisində
elə şöhrət qazandı ki, şagirdlər
oxuduqları məktəbləri tərk edib Rüşdiyənin
mədrəsəsinə üz tutdular.
Mərhum
Rüşdiyyə bir tərəfdən Müzəffərəddin
şahın və Hacı Əminüddövlənin dəstəyinə,
o biri tərəfdən də öz
yaradıcılığına arxalandığından və
şəxsən aydın bir adam
olduğundan dərbara (saray – red.), xüsusilə də Mirzəli
Əsğər xan Atabəyə (1) heç etina (diqqət –
red.) etməzdi. Hətta şahla müzakirə
zamanında Atabəylə kobud rəftar edərdi. Nəticədə Atabəy Müzəfərəddin
şahı məcbur elədi ki, Rüşdiyyəni
sürgün etsin. Müzəffərəddin şah
yumşaq xasiyyətli bir adam olduğundan və
eyni zamanda sədr əzəm (Atabəy nəzərdə
tutulur – red.) ondan inciməsin deyə, naçar mərhum
Rüşdiyyəni yanına çağırıb ona səfər
təklifi etdi.
Mərhum Rüşdiyyə əsəbi bir halda bildirdi
ki, “mən İranı tərk etməyə çox məmnunam,
ondan ötrü ki, bir məmləkətin şahı sən
olasan və sədr əzəmi də Mirzəli Əsğər
xan, mən o məmləkətdə yaşamağı
özümə eyib və ar bilərəm. Amma başqa
bir çıxış yolum olmadığından səfər
etməyə məcburam”. Şah soruşdu
ki, “hara meylin var səfər edəsən?” Mərhum
Rüşdiyyə cavab verdi ki,
“zalımın əlindən məzlum hara pənah aparar? Məlumdur ki, Allahın evinə!”
Nəhayət, onu səfərə məcbur etdilər. Həqiqətdə
isə onu sürgün elədilər. Mərhum
Rüşdiyyə bir müddər Məkkeyi-müəzzimə
(böyük Məkkə – red.), Mədinə, Akka, Hayfa,
Beyrut, Şamat və Beytül-Qüdsdə səyahət edib
Məşrutədən qabaq mərhum Hacı
Əminüddövlənin vəsatəti ilə İrana
qayıtdı. Məşrutənin o ilində
rahat oturmayıb qəzet vasitəsi ilə müstəbidlərlə
mübarizəyə başladı. O, azadlıqsevərlərlə
həmfikir idi.
Rüşdiyə onun təlimatı və zəhmətləri
nəticəsində çoxalmış mədrəsələrdə
təlimə başlamaqla, qəzetlər yazmaqla xalqın
fikrini oyandırırdı. Elə ki, Məhəmmədəli
şah səltənətə yetişdi (taxta çıxdı
– red.), mərhum Rüşdiyyəni Kəlata (2) sürgün
etdi. Rüşdiyyə orada da rahat
oturmayıb məktəb açdı, təlim və tərbiyə
sahəsini ələ aldı. Eyni zamanda o,
yenə azadlıq uğrunda çalışırdı.
Elə ki, Məhəmmədəli şah
süqut etdi və Məşrutə bərqərar oldu,
Rüşdiyyə Kəlatdan Tehrana qayıdıb Maarif
Nazirliyində işə qəbul olundu və
Darülfünunda (Universitetdə - red.) tədrislə məşğul
oldu.
Mərhum
Rüşdiyyə 37 cild kitab, o cümlədən də “Ana
dili”, “Bədayətül-təlim”, Kifayətül-təlim”,
“Nəhayətül-təlim”, “Təkmilətül-sərf”,
“Təhsil əl-hesab” və “Səsli əlifba” kimi
mühüm kitablar yazıb. Bu kitabların hər
biri özlüyündə çox dəyərli əsər
olmaqla İran maarifinə böyük xidmətlər göstərib
və indiki maarifin təməli (bünövrəsi – red.)
hesab olunur.
Mərhum Rüşdiyyə yalnız Azərbaycanın
deyil, eyni zamanda bütün İranın məşhur ədiblərindən
olub və İran maarifində yeni üsulun (üsuli-cədid
– red.) yaradıcısıdır. Rüşdiyyə
1305-ci şəmsi ilində (1926-cı ildə - red.)
qocalıq səbəbilə Maarif Nazirliyində işdən kənarlaşdırılmış,
təqaüdə çıxmış və Qum şəhərinə
mühacirət edərək ömrünün qalan hissəsini
Həzrəti-Məsumənin dəfn olunduğu ərazidə
iqamət etmişdir. Amma o, maarif
üçün yarandığından heç vaxt müəllimlikdən
əl çəkmədi və həmişə o qocalıqla
belə yenə mədrəsələrə baş çəkib
bildiklərindən müəllimlərə ifadə yetirirdi.
Amma necə ki, hamımız bilirik, İran milləti
onun sağlığında qədrini bilmədilər. Bununla belə ümidvaram ki, Azərbaycan
övladı yeni hökumətimizin
başçılığı ilə öz şanlı həmvətənlərinin
qədrini və qiymətini bilib onun mücəssiməsini
institutda quraşdırsınlar. Mərhum
Rüşdiyyə 1323 şəmsi ilində (1944-cü ildə
- red.) 93 yaşında dünyasını dəyişib və
onun vəfatı İran maarifi tarixində böyük itkilərdən
hesab olunur. Allah rəhmət eləsin.”
“Azərbaycan” qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 207, 24 may
1946
1 -
“Əmin əl-Sultan” ləqəbli Mirzə Əli Əsğər
xan Atabak (1236-cı ildə Tehranda anadan olmuş - 1286-cı
ildə Tehranda da vəfat etmişdir) üç Qacar
padşahlarının - Nəsrəddin şah, Müzəffərəddin
şah və Məhəmməəli şahın dəftərxana
müdiri (sərd əzəm) olmuşdur.
2 - Kəlat
müasir İranın inzibati-ərazi bölgüsünə
uyğun olaraq Rəzəvi Xarasan əyalətində (ostan)
“Min məscid” dağları arasında Məşhəd şəhərinə
145 km olan bir məsafədə yerləşir.
***
Baba
oğlu: "Təbrizim"
Ey gözəl
Təbrizim, ey əziz şəhər!
Bilirəm
başına gəlibdi nələr ...
Keçmiş
hökmranlar, zalım sultanlar,
Zülm ilən sorublar qanını xanlar.
Vüqarla
dözmüsən hər cür zillətə,
Bir ana
olmusan bütün millətə!
Başının
üstünü aldıqca duman:
Parlamış
şimşək tək igid Səttarxan!
Əldə
silah, azadlıq sözü dildə
Azad millət
sözü milyon könüldə
Bir məşəl
olaraq göylərə qalxmış,
Azad yurda,
azad elə alqış!
Zülm
zindanını yıxdın təməldən
Azadlıq
sevmisən çünki əzəldən!
Yox duman
artıq başında, Təbrizim!
Qüssə,
qəm yoxdur qarşında, Təbrizim!
İndi
günəş salamlayır baxginən, səni!
Ey Azər
yurdunun azad gülşəni!
Sən Azərilərin
doğma diyarısan
Cümlə
Şərq millətlərinin iftixarısan!
Cəngavər
fədai, fəxri millətin
Keşiyində
durubdur hurriyətinin
Xalqın
cahücəlalı, milləti ordu
Azad vətən!
deyə sıraya durdu
Yaşa
Azərbaycan, Azəri yurdu!
Yaşa
igid əsgər, yaşa gənc ordu!
Yaşa
demokrat firqəsi, minlərcə yaşa!
Azadlıq
şüarını sən vurdun başa!
Yeni Milli
Hökumətə əbədi eşq olsun,
Yaşasın
xalq üçün, bəxtiyar olsun!
Çalınsın
kamança , tar, qoşa zurna,
Ucalsın
alqışlar Azər yurduna!
Təbrizim,
bayramdır gəl çal, gül, oyna!
Mən də
şahidəm sənin bu gün toyuna
Bir
doğma qardaş tək əlimdə xonça
Süleyman
demişkən, baxım doyunca
“Hüsnünə
Təbrizim, gözəl Təbrizim!”
Yox
artıq başında duman, Təbrizim!
Mən də
şahid oldum sənin toyuna
Qurbanam sənin
igid boyuna!
"Azərbaycan" qəzeti. ADF orqanı, Təbriz, say 159, 28.03.1946
***
Əski əlifbadan transliterasiya və farsca məqalələri
tərcümə edən: AMEA akad. Z.Bünyadov
adına Şərqşünaslıq İnstitutunun
"İran tarixi və iqtisadiyyatı" şöbəsinin
elmi işçisi Saleh Dostəliyev, yazıları elmi redaktə
edən, şərhlər verən, anlaşıqlı dildə
təqdim edən eyniadlı institutun "Cənubi Azərbaycan"
şöbəsinin elmi əməkdaşı Səməd
Bayramzadə.
Xalq Cəbhəsi.- 2020.- 15 avqust.-
S.14.