Heyvanlar aləmi ilə bağlı əfsanələrdə mifik
yaradılış
konsepsiyası
1-ci yazı
Digər mifologiyalarda olduğu kimi, türk mifologiyasında da heyvan ipostası – şəkli, başlanğıcı çox qədimdir. Bu, ümumiyyətlə, heyvanların mifologiyadakı yeri və rolu ilə bağlıdır. V.N.Toporov dünya mifologiyalarının təcrübəsinə əsaslanaraq yazır ki, mifologiyada heyvanın və ümumiyyətlə, animal elementin rolu müstəsna dərəcədə böyükdür. Bu rol heyvanın bəşəriyyətin inkişafının erkən mərhələsindəki əhəmiyyəti ilə müəyyənləşir.
V.V.Yevsyukov yazır ki, yeri heyvan obrazında təsvir edən miflər ən qədim və sadə miflərə aiddir. Müəllif yenə də göstərir ki, kainatın insan bədəni ilə eyniləşdirilməsi dünyanın zoomodelindən cavandır.
Yəni insanlar ilk əcdadı ən əvvəl heyvan görkəmində təsəvvür etmişlər. Bu heyvan əcdad daha sonra insan görkəmi qazanıb. Buradan görünür ki, mifologiyada əvvəlcə zoomorfizm hakim olmuş, antropomorfizm onun inkişafı kimi meydana gəlib. Burada hətta bir faktı göstərmək də yerinə düşər ki, “Oğuznamə”nin uyğur versiyasında oğuzların ilk əcdadı Oğuz kağan öküz şəklində rəsm olunub.
Yaradılış mifində heyvan konseptinin
ilkinliyi öz izlərini Azərbaycan əfsanələrində
qoruyub. Heyvanlarla bağlı çoxlu əfsanələr var.
Lakin qeyd olunmalıdır ki, bu çoxluğun öz səciyyəvi
keyfiyyəti var. Bu da ondan ibarətdir ki, hər bir xalqın
folklorunda olduğu kimi, Azərbaycan folkloru üçün də
səciyyəvi olan heyvanlar var. Və bu heyvan obrazlarını
araşdırdıqda onların əski mifoloji kultlarla
bağlılığı dərhal üzə
çıxır. Bu məsələni monoqrafik müstəvidə
tədqiq etmiş R.Əlizadə yazır ki, Azərbaycan
folklorunda təbiət kultları ilə bağlı
inamların böyük bir hissəsi canlı təbiət
obyektlərini əhatə edir. Buraya qurd, ilan, at, müxtəlif quşlar və s. kimi
mifik obrazlar daxildir. Adları çəkilən
heyvanlar ən qədim çağlardan mifik düşüncənin
obyektini təşkil edib. Bu heyvanların əsatiri-magik
qüvvəyə malik olması
düşünülmüş, onlara əcdad kimi
yanaşılmış, sitayiş edilib, uyğun kult mərasimləri
yerinə yetirilib. Bu gün istər inanclar
dünyasında, o cümlədən folklorumuzda həmin
heyvanlar ətrafında vaxtilə mövcud olmuş kult
inamlarının izləri bu və ya digər şəkildə
qorunub qalıb. Azərbaycan folklorunun bədii
semantikasının, mifik-mənəvi əsaslarının
öyrənilməsi heyvan və quş kultları ilə
bağlı inamların öyrənilməsini bir zərurət
kimi tələb edir. Heyvan və quş
kultları ilə bağlı inamların bir xarakterik cəhəti
ondan ibarətdir ki, ulu babalarımızın mifoloji-mərasimi
dünya modelində əslində təbiət və məişət
kultları biri-birindən keçilməz sərhədlərlə
ayrılmayıb. Xalqımızın mifik
düşüncə çağında pərəstiş
etdiyi bütün canlı və cansız kultlar onun vahid
mifoloji düşüncə təsəvvürlər sisteminə
– kosmoloji dünya modelinə daxil idi. Bu cəhətdən
canlı təbiət kultları ilə bağlı inamlar
xüsusilə əcdad kultları ilə qırılmaz şəkildə
bağlıdır.
Burada bir məqama da toxunmadan keçmək mümkün
deyil. Heyvanat dedikdə bütün qaçarlar və
uçarlar nəzərdə tutulur. Lakin mifologiyada
bunların fərqi var. Mifin öz dünya modeli var. Bu model
üç qatdan: göy, yerüstü və yeraltı
dünyalardan ibarətdir. Hər dünyanı
işarələndirən, həmin dünyanın simvolu,
obrazı, modeli kimi çıxış edən heyvanlar var.
Bu cəhətdən quşlar göy aləminə, astral
sferaya qurd, at, keyik kimi obrazlar yerüstü aləmə aiddir.
Biz məhz bu mifoloji məntiqə əsaslanıb,
qaçarlarla uçarları ayrı yarımfəsillərdə
öyrənməyi məqsədəuyğun saydıq.
Mifologiya bütöv bir sistemdir. Bu sistem bu gün bizə
nə qədər primitiv görünsə də, bu
primitivliyin altında mifin mükəmməlliyi gizlənir və
mifin məntiqi heç bir halda pozulmur (Yeri gəlmişkən,
əgər bu məntiq pozularsa, o deməkdir ki, artıq mif mif
olmaqdan çıxır). Azərbaycan əfsanələrinə
diqqət yetirdikdə mifik dünya modelini təşkil edən
ünsürlərin bir-biri ilə
bağlılığını görürük. Bu bağlılığın əsasında
yaradılış kosmoqoniyası durur. Bir mətnə nəzər
salaq: “Ayla Günəş sözləşirlər ki,
balalarını çaya atsınlar. Ay kisəni daşla doldurur,
Günəş də balalarını kisəyə qoyub
çaya atırlar. Sonra Günəş
görür ki, Ayın balaları ulduzlar yanındadı.
Ondan soruşur ki, niyə mənim
balalarımı çaya atdırdın? Ay deyir ki, onlar
sən yaşa çatanda hərəsinə bir dünya
lazım olacaqdı, dünya da bir dənədi. Aralarına qırğın düşəcəkdi.
Dünyanı yandırıb kül eləyəcəklərdi.
Fikirləşdim ki, çaya atım,
balığa çönsünlər. Adamlar
da yesinlər”.
Göründüyü kimi, burada yaranışdan
söhbət gedir. Yaradılış dünyanın müxtəlif
səviyyələrini əhatə edir. Ayın
balaları ulduza dönür, Günəşin balaları isə
balığa dönür. Bu mif bizə nəticə
etibarilə balıqların yaradılışından bəhs
edir. Balıqlar sualtı dünyadır.
Mifin məntiqinə görə, sualtı
dünyanın varlıqları göy aləmi ilə
bağlanır. Günəşin
balalarının balığa çevrilməsi göy aləmi
ilə sualtı aləmin eyni elementlərdən təşkili
mənasına gəlir. Bu da mifin məntiqinə
uyğundur. Mifologiyada dünyanın
müxtəlif qatları bir-birindən formasına, şəklinə
görə fərqlənir. Həmin
dünyalar mahiyyətcə bir-birinin qohumudur. Bu qohumluğun əsasında yaradılış
konsepsiyası durur və həmin konsepsiya mifik
düşüncənin mahiyyətində durmaqla onun
dünyanı qavramasının əsas məntiqi kimi
çıxış edir.
Türk yaradılış mifologiyası
üçün xarakterik olan obrazlardan biri qurddur. Bu, çox məşhur
obrazdır. Tədqiqatçılar bu obrazın
müxtəlif mifik cizgilərini aşkarlayıblar. Zəki Vəlidi Toğan oğuz və
qıpçaqlarda qurdun xilaskar sayıldığını
göstərib. Jan Pol Ru qurdu əcdad kimi səciyyələndirib:
“Qurdla dişi keyikin birləşməsindən böyük
bir soyağacının gövdəsini təşkil edəcək
şəxs doğulmuşdur. Bu soyağacı
Çingiz xan öncəsi Monqol dönəmindən fateh Dobun
Mergen adlı yaxın tarixli atasına qədər
bütün nüansları əhatə etməkdədir”.
F.Bayat da
qurdun əcdad və xilaskar funksiyalarını qabardıb:
“Türk tayfalarında Boz qurd, əsasən, əcdaddır (məsələn,
ciğil, yağma, karluq tayfalarında). Göy Türklərdə
əcdadlıq xilaskarlıq funksiyası ilə birləşib:
əcdad-xilaskar şəklində rəsmiləşdirilib”.
Bəhaəddin Ögel Boz qurd obrazının müqəddəsliyinə işarə edərək yazır ki, türklərin öz simvolları olan müqəddəs qurda “Kök-Börü”, yəni Göy Qurd demələrinin səbəbi var. Kök, yəni göy, göyün rəngi olan mavilik idi. Bütün bu xüsusiyyətlər Azərbaycan əfsanələrində özünü qoruyub. Ancaq burada təkcə özünü qorumaqdan danışmaq olmaz. Bu mifik cizgilər folklor düşüncəsinin – fəlsəfəsinin bədii-estetik əsaslarına çevrilmişdir. Məsələn, R.Əlizadə yazır ki, Boz qurdun qiyamət günü türkləri xilas edəcəyi ilə bağlı əski bir inam möscuddur və bu inam türk qəhrəmanlarının dastan obrazlarında variasiya olunub. Bu baxımdan “Dədə Qorqud kitabı”nda öz əksini tapmış qurdun xilaskarlıq missiyası da onun digər funksiyaları qədər qabarıq görünür.
Bir səciyyəvi əfsanəyə nəzər salaq: “Bi tayfa varmış. Honun başçısının uşağı yoxiymiş. Çox qurbannan, nəzir-niyazdan sora honun bir oğlu oliy. Uşax dörd-beş yeşinə çatiy, ama yerimiyi. Tayfa baççısı fikirrəşiy: «Bə mən ölənnən sora şikəsd oğluma kim baxcax?” Bi qunusu ho tayfanın üsdünə duşmannar hücum eliyi. Hamısı kişiləri öldüriy, arvat-uşaxları yesir eliyip apariylər. İntası şikəsd uşağı aparmiylər ki, qurt-quş yisin. Bi qurt uşağı yuvasına apariy. Başdiyi uşağı böyütmağa. Neçə illərdən sora uşağın ayaxları açiliy. Özü də bööyüb elə pəhlivan oliy ki, ad-sanı hər yerə yeyiliy. Düşmannar honun sorağını eşidip gəliylər öldurmağa. Ama oğlan hoların hamsını qıriy. Sora da gedip tayfasını kutariy”.
Əfsanəni yaradılış mifinin strukturunu aşkarlamaqla təhlil etməyə çalışaq:
1. Xaos: Tayfa başçısının övladı yoxdur.
2. Kosmos: Tayfa başsız qalmır, başçının övladı doğulur.
3. Kosmosun natamamlığı: Uşaq şikəstdir, yeriyə bilmir.
4. Xaos: Düşmən hücum edib kişiləri öldürür, arvadları əsir götürülər. Bu, tayfanın məhvi deməkdir.
5. Kosmosyaradıcı xilaskar qurd: Bir qurd gəlib ölmək üçün atılmış uşağı götürüb aparır. Uşağı bəsləyir və o, yenilməz qəhrəmana çevrilir.
6. Kosmos: Uşaq tayfanı xilas edir.
Burada iki əsas məqamı müşahidə edirik:
Birincisi, qurdun xilaskarlığı;
İkincisi, qurdun əcdad funksiyası.
Qurd uşağı xilas etməklə əslində tayfanın gələcəyini xilas edir. Həmin qurd digər tərəfdən uşağı böyütməklə əslində onun hami əcdadı rolunda çıxış edir.
Naxçıvandan toplanmış bir əfsanəyə də nəzər salaq: “Bir kişi dostugilə gəlir. Çörəh yeyillər, içillər, axşam olur. Kişi durur getsin, dostu deyir ki, ə kişi, getmə, gecədi, bir şey olar. Kişi deyir ki, yox gedəcəm, at altımda, tüfəng belimdə, nədən qorxacam? Dostunun arvadı bını eşidir. Demiyəsən, bı arvad bizdən yeylərdənimiş. Arvad durup çıxır eşiyə, donun dəyişip qurt donuna düşür. Durur kişinin yolu üstünə. Bınnar tutaşır. Kişi görür ki, yox, bacarmayacax, birtəhər pıçaxnan bı adamcılın döşünnən yaralayır. Adamcıl aradan çıxır. Kişi də ta gedəmmiyip qeyidir dostugilə, başına gələni danışır.
Bu dəmdə arvad gəlir. Kişi baxır ki, arvadın döşü yaralanıp. Məsələni annıyır. Qeyidip dostuna deyir ki, bə o adamcıl sənin arvadındı. Mən onu yaralamışam. Dostu heş zad demir. Durup ev-eşiyi axtarır. Kərmə qalağında arvadın donunu tapır, yandırır. Arvad qışqırır, özünnən gedir. Əncax ta əli hara yetəcək. Donu yanannan sora adam adamçıllıxdan çıxır, adam olur”.
Bu əfsanədə bir çox görüşlər bir-birinə qarışıb. Əvvəlcə kişinin arvadının bizdən yeylərdən olmasına diqqət edək. Naxçıvan bölgəsindən toplanmış inancda deyildiyi kimi, cinnərə bizdən yeylər diyərix. Bizdən yeylər hər yerdə var, ancax insannara görsənməz. Təhcə mal-davar onnarı görür. Ona görə qoyun-keçi olan yerdə bizdən yeylər olmaz, yoxsa ayax altında qalıp qırılallar. Göründüyü kimi, cin – bizdən yey ev sahibinin arvadıdır. Bu, insanla mistik varlıqlar arasında olan qohumluğu göstərir. Həmin qohumluq yaradılış konsepsiyası ilə bağlıdır. Çünki evlənmək – nikah, nikah isə uşaqların – yeni həyatın yaradılışı deməkdir. Bu yaradılış konsepsiyasında qurd obrazı xüsusi hadisədir.
Bizdən yeyin hamıdan gizlədiyi donu var. Bu don qurd
cildidir. Arvad bu donu geyməklə qurda dönür.
Demək, arvadın əsli-kökü qurddur.
Donun yandırılması ilə o, əbədi
olaraq insana çevrilir. Lakin əcdadı
yenə də qurd olaraq qalır. Bu halda
ondan doğulacaq uşaqların əcdadı ana xətti ilə
qurda gedib çıxır. Bu da qurdun əcdad
funksyasını zahirə çıxarır.
Arvadın qurd geyimi ilə qurda dönməsi mifologiyada
çevrilmə adlanır. S.Y.Neklyudov yazır ki,
mifologiyada “çevrilmə” personajın öz görkəmini
magik şəkildə dəyişməsidir. Bu, əksər hallarda ilkin (əsil) görkəmə
qayıtmanı nəzərdə tutan müvəqqəti
çevrilmədir. Çevrilmə motivi
görünür, ovçunun maskalanması təcrübəsinə
və bir sıra totemistik və animistik görüşlərə
əsaslanır. Təhlil olunan əfsanədə
arvad öz görkəmini magik şəkildə dəyişir.
Bu, müvəqqəti çevrilmədir,
çünki arvad bir müddətdən sonra öz görkəminə
qayıdır. Ən başlıcası,
bu motiv əski totemistik və animistik görüşlərlə
bağlıdır.
Elçin Qaliboğlu
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Xalq Cəbhəsi.- 2020.- 23 may.-
S.14