Nizamidə türk dünya qavrayışı və “Qeser” dastanı ilə bəzi uyğunluqlar

2-ci yazı

Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında rəqəm anlayışı bəllidir ki, ilk öncə “Xəmsə”nin – beşliyin adından başlayır. “Xəmsə”yə daxil olan əsərlərdən isə birbaşa rəqəmlə bağ¬lılığı olan “Yeddi gözəl”dir. Bu adın da müxtəlif yozumları ilə – yeddi səyyarə, meracda keçilən 9 təbəqənin 7-sinə bənzərliklər və s. aranıb.

Bu poema-məsnəvi¬sində şair böyük ehtimalla, bilincli olaraq, türklərdə xe¬yirxah, müqəddəs sayılan 7 rəqəmi ilə bərabər, eyni zamanda mü¬qəddəs və xeyirxah, namuslu və döyüşkən heyvan sayılan bö¬rüyə, qurda da münasibət bildirib. Bu isə onun öz keçmişinə, xalqına yaxın¬dan bağlılığını və mifologiyasına bələdliyini təs¬diqləyir. Oğlu Mə¬həmmədə nəsihətində də bu keçmişə bağlılıq açıq görünür:

Sənin dəmirin nəfis xalis dəmir olsa da,

Yol daşlıqdır, daşlar da maqnitlidir.

Çox güman ki, türklərin “xalis dəmir” ifadəsi ilk dəfə dəmiri istifadə etməsinə və Göy Türk xaqanlığının yaradıcısı olan dəmirçi Aşinaoğullarına işarədir. Bunların nəsillərində qurd ana başlanğıcını təmsil edir. Zənnimizcə çobanın dişi qurdla həmrəylik yaradıb 7 baş qoyunu itirən sevimli köpəyini cəzalan¬dırması hadisəsi də, yenə də həmin əcdad, törəyiş təsəvvürünün nəticəsidir. İtin qoruyuculuğu və ona bəslənən etibara “Qeser” dastanında da rast gəlirik. Qeserin sevimli qadını Xas Şixeri öz sarayında iki it, Asar və Xusar qoruyur. “Yeddi gözəl”də çobanın iti qurda aldanırsa, “Qeser”də də itlər sürüləri yoxlamaq üçün gedəndə, bunu hiss edən manqus Xas Şixeri oğurlayır. “Yeddi gözəl”də hər hansı bir misraya diqqət yetirir¬sənsə, tükənməz, şəffaf, soyuq, büllur, gur bulaq suyu kimi türk¬lük qaynayır. Eyni səviyyədə ruh xüsusiyyəti əsərdəki rəqəm¬lərlə də təkrarlanır.Tanrının yaratmasına işarə ilə yazır:

Yeddi göyün bir zərrəsi olan biz,

Sənin yeddi xaricindən xaricik,

– deməklə, yaradı¬lışda türklərin müqəddəs rəqəmi olan 7-ni əsas götürür. Maraq¬lıdır ki, N.Gəncəvi çoxluq mənasında da yeddiyə müraciət edir və istər-istəməz bu çoxluqla paralel olaraq “Koroğlu” dasta¬nındakı 7 çoxluğu yada düşür. “Koroğlu”da 7-yə təkrar-təkrar müraciət olunması da türklərdə 7-nin müqəddəsliyi ilə bağlıdır. Dəlilərin sayı və Ko¬roğlunun bu sayla qürrələnməsi də rəqəmin əhəmiyyətini bil¬dirir. Məsələn, Eyvazı Çənlibelə aparmaq istəyən Koroğlu qəssaba deyir: “...Eyvazı aparıram özümə oğul, yeddi min yeddi yüz yetmiş dəliyə sərdar eyləyəm.”

7 rəqəminin artımı “Koroğlu”nun Cənub mətnində daha aydın davam edir. “Dəli Həsən dedi: Ey pəhləvan 7 ildir ki, bu yolu kəsmişəm, Allaha and içmişəm ki, kim mənim arxamı yerə vursa, ömrüm boyu sidq ürəklə ona qul olacağam.” “Dəli Həsən Koroğluya 77 cavan, igid cəngavər qul bağış¬ladı.”

“7 yüz nəfər Göycəbeldə Koroğlunun başına yığışdı.” “Qarı dedi: Çənlibeldə 777 dəlisi olan Koroğlusansa, de.” “Xacələr dedilər: Paşanın 7 qızı var, biri Həmzə bəydədir, 6-sı isə bakirə qızdır.”

“7 gün, 7 gecə toy büsatı quruldu, 7-ci gecə qızın əlini Dəli Mehtərin əlinə verib, gərdəyə yola saldılar.” Eyni təq¬dimatı “Yeddi gözəl”də Bəhramın 7 gün, 7 gecə, 7 rəngli, 7 günbəzli sarayda 7 gözəldən 7 əfsanə dinləməsində də görürük. “Koroğlu Giziroğlu Mustafa bəylə birgə 777 dəlisini başına yığıb, şərab içirdi.” “Dəmirçioğlu yeddinci göydə olsa da tapmalısınız”.

Maraqlıdır ki, Gəncəvi dünyası özündən 300-400 il sonra yaranmağa başlamış “Koroğlu” dasta¬nının qəhrəmanından daha çox qədim, arxaik dastan qəhrəman¬larının ruh aləmi ilə oxşarlığa malikdir. “Yeddi gözəl”in tərbi¬yə¬vi məzmunu isə dastan mövzuları ilə uyğun gəlir. “Koroğlu”da isə gerçək həyata bağlılıq çoxdur və əfsanə, nağıl, təxəyyül əla¬mətləri zəifdir. Daha düzgün olardı ki, deyək ki, “Yeddi gö¬zəl”in mövzusu və inkişaf xətti müstəsna hal olaraq türksoy¬lu¬ların şifahi xalq yaradıcılığının qədim və orta əsrlər ənənələrinin canlı inkişafından fərqli olaraq bir dahi tərəfindən bilərəkdən yaradılmasıyla qiymətli, təkrarsız xalq yaradıcılığı incisidir.

Bəllidir ki, ural-altay köklü türklərlə monqolların şifahi xalq yaradıcılığına xas olan qədim dünyabaxışları, inancları ey¬ni¬dir. Gəncəvi yaradıcılığında ruh təbəqəsi əsasən qədim türk¬soylu əcdadlarının dünyadərklərində, inanclarında, əfsanə, nağıl, dastan dünyalarında hind-avropalı (fars, yunan) və semit-hamit (yəhudi, ərəb) mənşəli xalqların əsas dünyabaxışlarını həzm et¬məklə yarandığı üçün, digər tərəfdən də deyə bilərik ki, həm də onun monqol şifahi xalq yaradıcılığı ilə ümumi birliyi var.

Bir az əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, gerçək vəziyyətdə Gən¬cəvinin düşünülmüş tərbiyəvi dünyabaxışının ruh genişliyi ilə ural-altayların (türksoyluların) əfsanələrində, dastanlarındakı ruh dünyaları, qəhrəmanları arasında çox yaxınlıqlar, oxşarlıqlar var. Fərq yalnız ondadır ki, birində hər şey bilincli, digərində isə mi¬nilliklər ərzində kortəbii surətdə yaranıb. Diqqətə çatdırdığımız bu uyğunluqlar ilə də deyə bilərik ki, Gəncəvinin göyün adından da¬nı¬şıb, ilahi iradəyə uyğun tərbiyələndirməsi və “Yeddi gözəl”¬də ve¬rilmiş mövzular ilə Oğuz xanın, Qeserin öz xalqlarını və hi¬ma¬yə¬sində olanları şər qüvvələrdən qorumalarının mifik in¬ki¬şafı ara¬sında, yaranma səbəbləri fərqli olsa da, mövzu, ruh bir¬liyi eynidir.

Oğuz xan qeyri-adi şəkildə doğulur. Onun evləndiyi birinci qız göyün işığından, ikincisi ağacın gövdəsindən doğulmaqla Uca Göyün hikmətilə yerə göndəriliblər. “Oğuz xan” mətninin qısalığı ilə dastanın başlanğıcında Göyün (Tanrı) istəyi ilə qəh¬rəmanın doğulması və qeyri-adi evlilikləri, xalqını idarə etməsi tarixi mövzuca və əhəmiyyətcə bundan onlarla iri həcmi olan “Yeddi gözəl”dən və “Qeser”dən heç də az əhəmiyyətli deyildir. Daha doğrusu, türklərin qədim dastanlarından olması ilə çox qiymətli mənbədir. Uluğ Türükün məsləhəti və yuxusunun ger¬çək olması ilə Oğuz xanın üç oğlunun Şərqdən qızıl yay tapma¬ları, digər üç oğlunun isə Qərbdən üç gümüş ox tapmaları və ataları tərəfindən tapdıqlarının üçə bölünməsi, qədim türksoylu¬ların göy, təbiət varlıqlarına inanclarına, sitayişinə görə oğlan¬larının adlarının Gün, Ay, Ulduz, digərlərinin Göy, Dağ, Dəniz qoyulması qədim ruh qavrayışlarını qısa və yığcam həcmdə, məzmunda dastanda əks etdirir. Diqqət etsək, yayın Şərq, oxun isə Qərb tərəfdə ta¬pılması, oxun yaya qoyulması ilə Qərbdən Şərqə doğru hərəkət istiqamətini ifadə edir. Bunun özü də qədim türksoylularda Gü¬nəşə, işığa yüksək dəyər verildiyinə görə Şərq tərəfin xeyirxah tərəf olması ilə Günəşin buradan çıxması və işıq şüalarının oxlar kimi Qərbə, qaranlığa yayılması təsəvvürünü yaradır.

Göy tüklü qurdun yol göstərməsi ilə Oğuz xanın qərbdə Sin¬di (Hindiquş dağlarının cənubu), Şamı (Aralıq dənizinin ət¬raflarını) öz torpaqlarına qatması yenə də oxun və işığın isti¬qamətinə uyğundur.

“Qeser”də dastanın başlanğıcında dünyanın, təbiətin, mü¬qəddəslərin, qəhrəmanın yaradılışı nəql olunur:

Nə vaxt bizim dünyamızın kalpası (aləmi)

Yeni yaranmağa başlayırdı,

Nə vaxt xoşbəxtliklərlə dolu Sumeri dağı

Təpə idi.

5. Nə vaxt Səndəl ağacı Kalparikşa (dünya ağacı)

Kol idi ...

Ümumiyyətlə, “Oğuz xan”, “Qeser” , “Koroğlu” və s. das¬tanların quruluşunda və ilk başlanğıcında təsvir, təqdim və tə¬rənnüm xüsusiyyətləri türksoylularda ümumi bir dastan anla¬yı¬şının olmasını təsdiqləyir. Tanrı, dünyanın başlanğıcı haqda qı¬sa, yığcam, yaxud da dastanlara görə geniş, mənalı, fəlsəfi fi¬kirlər verildikdən sonra, onlarda qədim türksoylulara xas dünya qavra¬yışlarının müxtəlif şəkilləri ilə əlaqəli təsvirlər yaradılır. Bu cəhət¬dən “Yaradılış” dastanında dünyanın var olması, Tanrı Kayra Xa¬nın, ucsuz-bucaqsız suyun (okeanın) oluşu, Ak Ananın sudan gö¬rü¬nüşü, Kişinin (adamın) yaranması, torpağın böyüməsi ilə dün¬yanın yaranması, doqquz budaqlı ağacın (dünya ağacı) budaq¬larından 9 adamın yaranması, şeytan-insan Ərliyin yerin altındakı üçüncü qata qovulması, Kayra xanın Göyün on yed¬dinci qatında işıqlı aləm yaradıb yerləşməsi, Ərliyin dünyasını Mandişirəyə dağıtdırdıqdan sonra onu yenidən yerin altıncı qatına göndərməsi və yeddinci qatda Gün Ana, altıncı qatda Ay Ata¬nın yerləşməsi digər dastanların quruluşu və mövzunun in¬kişaf müxtəlifliyi üçün ölçü vahidi olardı desək, zənnimizcə, yanlış olmazdı. “Qeser” dastanı qeyd etdiyimiz ölçülərə daha çox uyğun gəlir. “Qeser”də də dünyanın heçdən (xaos) yaranması, müqəddəs dağ inancına görə Sumeri dağı, dünya ağası qavrayışına uyğun olaraq səndəl ağacı Kalpavrikşa, müqəddəs su üçün Qanq çayı, Qeserin özünün Mandişirə ilə uyğunluğu, Xormusta-tenqrinin də Kayra xanla ümumiliyini əsaslandırır. Mandişirə şeytan Ərliyi yerin altıncı qatına qovub yerləşdirdiyi kimi, Qeser də insanların əzəli və amansız qaniçən düşməni, çox vaxt yeraltı məskənlərində yaşayan manqusu məhv edir. İncələməyə ehtiyac duymadan bənzəri dünya qav¬ra¬yışlarının, təsvir üslubunun, mövzu axınının “Oğuz xan” das¬tanında da olduğunu aydınlaşdıra bilərik. Bizim üçün ən maraqlı cəhət türksoyluların dastan yaradıcılığına xas olan bir az əvvəl qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlərin, incəliklərin, əlamətlərin “Yeddi gözəl”də də təkrarlanmasıdır.

“Yeddi gözəl”də başlanğıcda Allahın hakimiyyətinə, onun bütün aləmləri yaradıb və tarazlıqda saxlamasına, qüdrətinə səc¬də, sitayiş təsviri türksoylulalın qədim dastanlarındakı dünyanın yaranması, Tanrı haqda təsəvvürlərlə eynidir. “Yeddi gözəl”də Gəncəvinin yara¬dıcı təxəyyülünün məhsulu olan əfsanə, nağıl, dastan çevrəsinə mənsub mövzuların, ideyaların, fikirlərin türk xalq mifik-epik ənənəsi ilə uyğunluğu çoxdan da çoxdur.

Rəqəmlər də xalqların, soyların, irqlərin dünyabaxış¬ların¬da, qədim xalq tətbiqi və təsviri sənət nümunələrindəki naxışlar, rənglər, həndəsi quruluşlar qədər dəyərə malikdir. Eyni rəqəmlər müxtəlif xalqların mifik dünyasında tam fərqli mənaları işarə¬lə¬yib və bir-birilə uyğun gəlməyən anlamları da bildirib. “Yeddi gözəl”də böyük üstünlüklə rəqəmlər türk ruhunu aydınlaşdırır.

Belə bir cahangirin kamanının önündə

Doqquz fələk bir qəbzə kiçik oxdur.

Türk ruh təbəqələşməsində 9 budaqlı ağacdan yaranmış 9 adam, 9 oğuz, butanın 9 (kişi) quruluşu ilə eynilik təşkil edir. “Oğuz xan”da, “Yaradılış”dakı dağ ruhu “Qeser”də daha güclüdür. “Yeddi gözəl”də Xəvərnəq qəsrinin uca dağ başında inşa edilməsi də bu inancın davamıdır.

“Qeser”lə “Yeddi gözəl” arasında uyğunluqlardan biri də Qeserin ətrafında daima 7 qadının (4 öz qadını, 3 xilaskarları) dolaşdığı, məsləhət verdiyi kimi, digərində də 7 gözəlin eyni məqsədlə əsərə daxil edilməsidir. “Qeser”in bir hissəsi olan “Qızıl dağ Sumeru”da mavi da¬ğın zirvəsində tikilmiş sarayın dörd tərəfindəki qapıları, onlarla əlaqəli hadisələr ayrılıqda təsvir olunur . Bunun da əsas səbəbi dörd cəhətə fərqli inancla bağlıdır. Beləliklə, nəticə olaraq deyə bilərik ki, “Yeddi gözəl”dəki 7 rəqəminin dəyişik hallarda, mənalarda işlənən fərqli vəziy¬yətləri: yeddi göy, yeddi kök, yeddi iqlim, yeddi rəng, yeddi gün¬bəd, yeddi gün, yeddi gözəl, yeddi ulduz, yeddi xan və s. qə¬dim türksoylu ruh qavrayışı, rəqəmi olaraq əks olunub, yaradılıb.

Tahir NƏSİB

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2021.- 10 iyun.- S.14.