Xalq yaradıcılığında
erməni düşmənçiliyi motivi
Folkor xalqın tarixi, keçmişi, məişətinə bağlı yaranan zəngin bir mədəni sistemdir. Bu sistem daxilində bu və ya digər xalqın apardığı mübarizə, müdafiə, sabaha arzu və ümidləri yer almaqdadır. Dünyanın bir çox xalqlarında olduğu kimi qədim və zəngin mədəniyyətə malik olan Azərbaycan torpağı zaman-zaman xarici işğalçı, kənar siyasi qüvvələrin hücumları şəraitində yaşamış, maddi-mənəvi sərvətlərinin qorunması, ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə aparıb. Tarix boyu belə mübarizə meydanlarının açıldığı qanlı ocaqlarda mənfur ermənilərin törətdiyi faciələr, bizim doğma torpaqlarımızı qəsb etmələri, milli-mədəni irsimizi özününküləşdirmək istiqamətində apardıqları çirkin siyasət, vəhşiliklər və s. başlıca yer tutub. Sözsüz ki, torpağımız, doğma yurd-yuvamız üçün igid, ərənlərimiz erməni özbaşnalığına qarşı mübarizələrini döyüş meydanlarına daşımış, səngərlərdə aparılan hərbi mübarizəmizlə yanaşı, xalq yaradıcılığında da erməni vəhşiliyinə qarşı bir cəbhə qurulub. Ayrı-ayrı şifahi söz sənəti inciləri-layla, el deyimləri, inanc, dastan və nağıllarımızda da mənfur qonşuların Azərbaycan torpağında illərlə yürütdükləri siyasət, xalqımıza qarşı işlətdikləri cinayət, özbaşnalıqlara qarşı nifrət, intiqam hissi öz əksini tapıb.
Folkorumuzun janr sistemində yığcam mətn strukturu, dərin lirizmi ilə yüklənən bayatılar digər mövzularla yanaşı, həm də tarixi faktların ümumiləşdirilmiş obrazında torpaq, vətənin zaman-zaman yaşadığı ağrılar, siyasi hadisələr əsasında yaranıb. Folklorumuzda seçilən “Araz”, “Qarabağ” motivli bayatılarımız bu baxımdan Azərbaycanın torpaq, müharibə və mübarizə tarixinin bədii dillə danışan, nəğməyə çevrilən həqiqətləridir. “Araz” motivində Təbriz həsrəti, qardaş ayrılığı, ikiyə bölünən torpaq ağrısı yer aldığı kimi, “Qarabağ” silsiləsindən olan bayatılarımızda da erməni vəhşilikləri, vandalizm, itirilən torpaqlarımızın ağrı-acısı bədiiləşməkdədir. Maraqlıdır ki, 2000-ci illərə qədərki toplanan folklor irsimizdə, xüsusilə istər Araz, istərsə də “Qarabağ” motivli bayatılarımızda “düşmən obrazı” konkret dövlət, tayfa, millət adı çəkilmədən mətnlərdə yer alıb, onların törətdikləri cinayətlər, bu cinayətlərin insanlarda yaratdığı iztirab, ovqat ümumiləşdirilmiş hiss-ekspresiyada tərənnüm olunub. Yaşanan talesizlik, düşmənin vurduğu zərbələr daha çox ənənəvi “Fələk”, “Tanrı”ya müraciətlər üzərindən bayatılarda yer alıb. Dağıdılan yurd-ocaqlar “ələk-vələk olunan bağ”, “xəzan bürümüş torpaq” və s. obrazlaşmalarda xalqın vətən həsrəti, qəribçiliyi, söz övsunlarının qoşulduğu qarğış-bəddualarla nifrət duyğusunda ifadə olunub. “Təbriz” motivli bayatılarda:
A Təbriz, sona Təbriz,
Günləri sana, Təbriz.
Bizi ayrı salanı,
Od tuta, yana Təbriz.
Təbrizim sinə-sinə,
Gün düşdü
sinəsinə.
Səttar
gülləsi dəysin
Düşmənin sinəsinə.
“Qarabağ” motivli bayatılarımızda:
Qarabağı,
Könlümün Qarabağı.
Gorbagor olsun cəllad
Kor qoydu Qarabağı.
Gəncədən gəl, Gəncədən,
Atın yesin yoncadan.
Bizi qərib salanın,
Beli sınsın
incədən.
Qarabağın narıncı,
Yar yara yalvarıncı.
Bizim elə göz dikən,
Qalsın yerdə zarıncı.
Son 30 ilə yaxın bir müddətdə el-obasından didərgin düşüb qaçqınlıq
taleyi yaşayan həmvətənlərimizin dilində
bu nəğmələr
daha kəskin söz ovsununda erməni murdarlığının
törətdiyi vəhşiliklərə
ünvanlanmaqdadır:
Araslar oda yansın,
Od tutsun, oda yansın.
Nejə
biz dağıldıx çöllərdə
yandıx,
Allah, erməni elə
yansın.
Qızıl gül haça
bəddi,
Sana gör neçə
bəddi.
Yanasan erməni, gəl düş biz düşən
dərdə
Gör bu bir necə dərddi.
Qeyd edək
ki, ümumiyyətlə
tük xalqlarında qarğış, bədduanın
söylənilməsinə həmişə ehtiyatla yanaşılıb, sözün
magik gücünə
inam onun dilə gətirilməsində
belə müəyyən
tabulara əsaslanıb. Folklor nümunələrinin
toplanılması təcrübəsində
də dəfələrlə
müşahidə etmişik
ki, qoca ana-nənələr qarğış
söyləməkdən imtina
edib, “bala, cavan üzünə deməzlər”, “eşidən
qulağımızdan uzaq,
söylənilməz” deməklə
həmişə bədduaların
“çağrılmasın”dan yayınıblar. Təsadüfi
deyil ki, toplama prosesində bir çox hallarda informatorlar qarğış mətnlərini
söyləməzdən əvvəl
ermənilərin onların
başına açdığı
oyunlardan, vəhşiliklərdən
danışmış və
qeyri-ixtiyarı bu ovqata köklənib düşmənə bəddularını
bildirmişdilər:
Mən aşıx Həkəriyəm,
Qəndinəm, şəkəriyəm.
Ağır-ağır bardannar götdüh,
Ağır-ağır ketmannar götdüh.
Sahələr bejərdih, əvlər
tihdih,
Demə erməninin donnuxsuz nökəriymişəm.
Bayatılarımızda olduğu kumi, atalar sözləri,
deyimlərimizdə də
xalq əzəli, əbədi düşməninə
öz münasibətini
bildirib, eləcə də illərlə birgə yaşayıb hal-xasiyyətinə bələd
olduqları bu nankorların iç üzünü açıb
göstərib. Xalq məişətində
yaranan inanc və el deyimlərində
də düşmən-erməni
obrazına eyni şəkildə aqressiv münasibət yer almaqdadır. Folklor toplama
işlərində məzhəb
ayrılığı üzərindən
diqqət yetirdiyimiz məqamalar sırasında
yaşlı el ağbirçəkləri
üçün bu münasibətlərdən danışmaq
həmişə çox
həssas bir mövzuya çevrilib.
Zamanla ana-nənələr “erməni
qabından” uzaq durduqları kimi onlarla ünsiyyətdə
də həmişə
ehtiyatlı davranmağa
üstünlük vermişdilər.
Bu xalq məişətində
geniş işləklik
qazanan “elə bir erməni dığasıdır”, “elə
bir erməni haxçığıdır” ifadələrinin
işlənmə mövqeyi
də sübut edir ki, “qonşular”
dünyagörmüş ana-nənələrimiz,
ata-bablarımızın illərə
dayanan təcrübəsində
yalançı, hiyləgər,
nankor insanlar kimi tanınmışdılar.
Təsadüfi deyil ki, zaman-zaman erməni yalanı, vəhşiliyinin
şahidi olan bu xalq “Qara
gecə ağ olmaz, əski düşmən dost olmaz”,
“Hər yurdun ovunu öz tazısıyla”,
“Su uyuyar, düşmən
uyumaz”, “Bəsdə qarğanı, oysun gözünü” və s.
kimi deyimlərində
gələcək nəsillərə
bir mesaj göndərmiş, nəsihət
vermişdilər. Bu nümunələrlə xalq
öz hikmətində
gələcək nəsillərə
hər şeydən öncə milli qəhrəmanlıq, mübarizə
tarixi belə olmayan erməni düşmənçiliyini, tarix
boyu türklərin kölgəsində yaşayıb,
özlərini tanıtmağa
çalışan “natamam
bir xalq”ın qəzəbini, iddeasını
xatırladır. Qarabağda, xüsusilə
Füzuli məişətində
bu gün “erməni qan gördü” ifadəsi tez-tez işlədilməkdədir.
Qorxaq, öz kölgəsindən
belə çəkinən,
yaxud elə də əhəmiyyəti
olmayan bir hadisənin böyüdən
hər bir kəs üçün xalq məişətində
bu bənzətmədən
yerində istifadə olunmaqdadır. Yaxud folklorumuzda
geniş yayılan “Ərindiyindən erməniyə
dayı deyir”, “ərindiyindən erməniyə
dayı deyəcək
ərinənə eşşək
deyərlər” kimi vulqar ifadələrdə də eyni nəsihət
və uzaqgörənlik
öz ifadəsini tapmaqdadır. Xalq məişətində
rastlaşdığımız bir çox inanclarımızda da oxşar motivlər izlənməkdədir. Müxtəlif meyvə, tərəvəzlərin
ilk nübarını dadarkən
“başımın, dişimin
ağrısı erməniyə”
söylənilməsi də
verbal magiya gücündə
qarşı tərəfə
nifrət və bədduanın ötürülməsi
mexanizminin fərqli bir ifadə şəklidir.
Düşməndən intiqam motivinin ən geniş yayılmış, belə
demək mümkündürsə,
gizli formalarından biri də erməni
milliyyətindən olan
şəxslərin müsəlmançılığı
qəbul etməsidir. Füzuli,
eləcə də Qarabağ bölgəsinə
aid bir çox rəvayət və “Əsli və Kərəm” dastanı motivlərinə uyğun yaranan nağıl mətnlərində erməni
qızının müsəlmançılığı
qəbul etməsi seçilən, əxlaqi dəyərlər baxımından
üzə çıxarılmayan
geniş yayılmış
mövzulardandır. Erməni qadınının
müsəlman məişətindəki
hərəkətləri, ailə
münaqişələri və
s.bağlı el arasında
çoxsaylı lətifə,
rəvayətlər mövcuddur.
Maraqlıdır ki, hələ
qədim zamanlarda zina edən erməni kişisi, yaxud qadını qamçılanar, ya da müsəlmanlığın
qəbul olunmasına məcbur etdirilərdi.
Bu öz-özlüyündə
cəzalandırılma və
intiqam, qisas almanın forması olaraq qəbul olunmaqdaydı. “Əsli
və Kərəm” dastanında sevən gənclərin vüsala yetməmələri “el qınağı”ndan
çəkinməyib yola
çıxan Kərəmin
faciəsini reallaşdırdığı
kimi, “Sənan və tərsa gözəlində” məhz
qadının müsəlmançılığı
qəbul etməsi ilə xoşbəxt sonluqla nəticələnir.
Qarabağ folkloru bütün hallarda Azərbaycan gerçəkliklərinin tarixi
möhürünü üzərində
yaşadan zəngin, əvəzolunmaz bir mənbədir. Bu mənbə
bizim keçmişimiz,
məişətimiz, mübarizə,
mücadilə tariximizi
xalq dili, hikməti ilə qoruyub saxlayır. Bu gün doğma Füzulimizdə xalq tərəfindən bəddua
ilə xatırlanan ermənilər yazılan tariximizdən xalqın gələcək nəsillərə
göndərdiyi bir tarix, bir ibrət,
bir nəsihətdir...
Mətanət
Maşallahqızı (Abbasova)
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Xalq Cəbhəsi.- 2021.- 1 may.-
S.14.