Bank sektoru: gəlirlər və nəğdsiz əməliyyatlar artır

Azərbaycanda bank sektorunda zərərlə işləyən banklar olsa da, yaxşı pul qazananlar da var. Bu ilin yanvar-iyul aylarında banklar 492.6 milyon manat xalis mənfəət, 741.4 milyon manat məbləğində əməliyyat mənfəəti əldə ediblər. Mərkəzi Bankın məlumatına əsasən, bu ilin əvvəlindən banklar tərəfindən ümumilikdə 114.1 milyon manat məbləğində mənfəət vergisi ödənilib. Bununla belə, bank sektorunun xarici öhdəlikləri ilin əvvəlinə nəzərən 561.2 milyon manat artaraq 1,624.5 milyon manat təşkil edib. Xarici öhdəliklərdəki qeyd olunan dəyişiklik əsasən qeyri-rezident fiziki şəxslərin cari hesablarının həcmindəki artımla əlaqədardır.

Bank sektoruna inam çox mühüm amildir. Bu amil banklara yatırılan əmanətlərin həcminin artması məsələsində xüsusilə vacibdir. Hər halda əmanətçilər hələlik milli valyutaya tam etibar etmirlər. Belə ki, fiziki şəxslərin əmanətlərinin dollarlaşması bu ilin iyul ayında əvvəlki aya nəzərən 0.3 faiz bəndi, ötən ilin müvafiq dövrünə nəzərən isə 4.8 faiz bəndi azalaraq 39.9 faiz təşkil edib. Yəni, insanlar banjlara qoyduqları əmanətləri, hətta faiz gəlirləri çox aşağı olsa da belə, dollar şəklində yerləşdirirlər. Bununla belə, əhalinin əmanətlərində artım meyilləri müşahidə olunur. Azərbaycanda əhalinin banklardakı əmanətləri bu ilin avqustun 1-nə 10 milyard 817.1 milyon manata çatıb. Azərbaycan Mərkəzi Bankının məlumatına görə, bu, yanvar-iyun ayları ilə müqayisədə 2,1% çoxdur. Ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə isə əhalinin banklardakı depozitləri 25,5% artıb. Belə ki, 2021-ci ilin yanvar-iyul aylarında bu əmanətlərin həcmi 8 milyard 605.9 milyon manat təşkil etmişdi. Milli valyutada olan əmanətlərin məbləği əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 31,4 faiz, xarici valyutada qoyulmuş əmanətlərin məbləği isə 12,1 faiz artıb.

Hökumətin nəğdsiz əməliyyatların stimullaşdırılması istiqamətində tədbirləri də nəticə verir. Belə ki, ölkədaxili nağdsız əməliyyatların həcmi keçən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 2.3 dəfə artıb. Mərkəzi Banka xəbər verir ki, cari ilin iyul ayı ərzində kartlar vasitəsilə həyata keçirilən nağdsız ödənişlərin həcmi 2,036 milyard manat təşkil edib. Həyata keçirilən nağdsız ödənişlərin 1,566 milyard manatı elektron ticarətin payına düşür. Qalan məbləğin 467 milyon manatı POS-terminallar vasitəsilə gerçəkləşdirilib. İyul ayı ərzində ödəniş kartları ilə nağdsız ölkədaxili əməliyyatların həcmi ümumi ölkədaxili əməliyyatların 41.8 faizini təşkil edib.

Pandemiya iqtisadiyyatın bütün sahələrinə ciddi ziyan vurduğu heç kimə sirr deyil. Bununla belə azsaylı sahələr var ki, pandemiya o sahələrin nisbətən böyüməsinə, gəlirlərinin atmasına müsbət təsir göstərdi. Onlardan biri də nağdsız ödənişlərin artmasıdır. Buna həm insanlar arasında təmasların azalması məcburiyyəti, həm müasir İKT və bank hesablaşmaları sisteminin təkmilləşdirilməsi, həm də dövlətin nağdsız hesablaşmaların artmasında maraqlı olması və bu prosesi dəsdəkləməsi, stimullaşdırmasıdır. Belə ki, nağdsız ödənişlərin genişləndirilməsi üçün dövlət orqanları və bank sistemi tərəfindən stimullaşdırıcı tədbirlər həyata keçirilir. Məsələn, Dövlət Vergi Xidmətinin “ƏDV geri al” layihəsi çərçivəsində nağd ödəniş edənlər 10 faiz, nağdsız ödəniş edən istehlakçılar isə ödədikləri verginin 15 faizini geri alırlar. Banklar nağdsız ödəniş edənlər üçün vəsaitin müəyyən hissəsini bonus olaraq istehlakçılara geri qaytarırlar.

Artıq insanlar da elektron ticarət və nağdsız ödənişlərin üstünlüklərini əyani şəkildə görür, vaxt itkisi və əlavə prosedurların olmaması, ödəmənin asanlılığı baxımından nə qədər əlverişli olduğunu başa düşür. Belə ki, kartla ödəniş zamanı vəsaitin xərclənməsini izləmək, onu geri qaytarmaq və ödənişi ləğv etmək mümkündür. Pulları kart hesabında mühafizə etmək onları oğurluqdan və itkidən tamamilə qoruyur. Məsələn, nağd pul itdikdə və ya oğurlandıqda onu geri qaytarmaq olmur. Lakin kart itərsə onun sahibi dərhal mobil telefona yazılmış proqram vasitəsilə kartını bloklaya bilir. Kartı götürən kənar şəxs həmin kartdan pul çıxara bilmir və kartın aid olduğu bank müştərisinə yeni kart verir. Beləcə pullar yenə də sahibinin sərəncamında qalır. Ölkə daxilində aparılan nağdsız ödənişlərdən hər hansı əlavə vergilər tutulmur, əksinə qanunvericilik nağdsız ödənişlər üzrə həm sahibkarlara, həm də vətəndaşlara müvafiq üstünlüklər nəzərdə tutur. Nağdsız ödənişlərin inkişafı strategiyası 2026-cı ilədək davam etdiriləcək.

Bank sistemi üzrə iyul ayının sonunda dövriyyədə olan ödəniş kartlarının sayı ötən aya nəzərən 185 min ədəd artaraq 12 milyon 429 min ədəd təşkil edib. Keçən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə bu göstərici 22.6 faiz artıb. Ödəniş kartlarında artım debet kartları üzrə 21.9 faiz, kredit kartları üzrə 27.3 faiz təşkil edib. Ötən ilin müvafiq dövrünə nəzərən əməkhaqqı kartlarının sayı 90 min, kredit kartları 339 min, digər kartlar isə 1.8 milyon ədəd artıb. Ödəniş kartlarının artması nağdsız ödənişlərin həcminə müsbət təsir göstərib.

Bankların ödəniş xidməti şəbəkəsi üzrə dinamik artım müşahidə olunur. Belə ki, keçən ilin iyul ayının sonu ilə müqayisədə bankomatların sayı 4.2 faiz, POS-terminalların sayı 17.8 faiz artıb. Bu il iyulun 31-nə fəaliyyət göstərən 26 bankın filiallarının sayı 480, şöbələrinin sayı 95, ATM-lərin sayı 2 min 944 olub. Hesabat ayında bank sektorunda çalışanların sayı 0.9 faiz (203 nəfər) artaraq 21 min 729 nəfər təşkil edib. Ümumilikdə, cari ilin 7 ayında bank sektorunun işçi sayı 6.9 faiz və ya 1400 nəfər artıb (iyul ayında 203 nəfər artım).

Pul kütləsində də artım müşahidə olunur. Belə ki, cari ilin iyul ayında manatla geniş mənada pul kütləsi (M2) ilin əvvəlinə nəzərən 10 faiz, ötən ilin müvafiq dövrünə nəzərən isə 20.3 faiz artaraq 26,265 milyard manat təşkil edib.

Mərkəzi Bankının İdarə Heyətinin 01 avqust 2022-ci il tarixli qərarı ilə “Bank kapitalının və onun adekvatlığının hesablanması qaydaları”nda dəyişikliklər təsdiq edilmiş və 16 avqust 2022-ci il tarixindən qüvvəyə minmişdir. Bu dəyişikliklər bütövlükdə bank sektorunun maliyyə dayanıqlığının daha da gücləndirilməsi, o cümlədən məsuliyyətli və daha sağlam kreditləşmənin təmin edilməsi, əhalinin izafi borclanmasının qarşısının alınması, borcalanların potensial valyuta riskindən qorunması və ölkədaxili banklararası bazarın stimullaşdırılması üzrə yeni tələbləri nəzərdə tutur.

Son dövrdə istehlak kreditləşməsi seqmentində aktivlik müşahidə olunmaqdadır. Cari ilin 6 ayında bankların istehlak krediti portfeli 14.9% artmışdır. Qeyd olunanlar nəzərə alınaraq, məsuliyyətli və sağlam kreditləşmənin təmin edilməsi, o cümlədən əhalinin izafi borclanmasının qarşısının alınması istiqamətində borcun gəlirlərə nisbəti (BGN) əmsalı 45%-dən yuxarı olan, lakin 70% həddini keçməyən borcalanlara verilmiş istehlak kreditlərinin risk qrupları 50% bəndi artırılmışdır. Təhlillər göstərir ki, istehlak kreditləri portfelinin 21%-ni BGN əmsalı 45-70% intervalında verilən kreditlər təşkil edir. Bundan əlavə, istehlak kreditləri üzrə yeni prudensial tələblərin faizlərə azaldıcı təsirinin təmin edilməsi məqsədilə faiz dərəcəsi sektorun orta faiz dərəcəsi ilə müqayisədə yüksək olan istehlak kreditlərinin nisbəti meyarı və risk qrupları sərtləşdirilmişdir.

Son illərdə bankların biznes portfelində dedollarlaşma meylləri müşahidə olunmaqdadır. Bununla belə, təhlillər xarici valyutada gəliri olmayan biznes subyektlərinin xarici valyutada biznes kreditlərinə maraqlarının olduğunu göstərir. Borcalanların potensial valyuta riskindən qorunması istiqamətində valyuta riski hedcləşdirilməmiş borcalanlara (xarici valyutada gəliri olmayan və ya valyuta riskindən sığortalanmamış borcalanlar) xarici valyutada verilmiş biznes kreditlərinin risk qrupu 120%-dən 200%-ə qaldırılıb.

Ölkədaxili banklararası bazarın stimullaşdırılması istiqamətində qısamüddətli yerli banklararası tələblərin risk qrupları yumşaldılmışdır. Qeyd olunanlardan əlavə, risk səviyyəsinin aşağı hesab olunduğu bir sıra istiqamətlər üzrə tənzimləmə yanaşmaları yumşaldılmışdır. Bütövlükdə, yeni dəyişikliklər post-pandemiya dövründə tədricən artan iqtisadi aktivlik fonunda bank sektorunun maliyyə dayanıqlığının təmin edilməsi və gücləndirilməsini, habelə əhalinin izafi borcalanmasının qarşısının alınmasını, eləcə də borcalanların valyuta riskindən qorunmasını və banklararası bazarın inkişafını təmin edəcək.

Mahir Həmzəoğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2022.- 25 avqust.- S.12.