“Proseslərin
ilk raundunu izləyirik”
Nurlan Qələndərli: “Sülhməramlıların
Qazaxıstan ərazisindən
bir neçə gün ərzində çıxacağı bəyan
edilsə də, məsələnin bu qədər sadə və asan olduğunu
düşünmürəm”
Qazaxıstan hadisələri beynəlxalq
siyasi gündəmin əsas mövzusudur. Siyasi şərhçilər
prosesləri müxtəlif
rakurslardan izah edirlər, fərqli fikir, ehtimal və iddialar irəli sürürlər.
Politoloq Nurlan Qələndərli ilə söhbətimizdə
bu ölkədə baş verən hadisələrin – cərəyan
edən proseslərin mahiyyəti, regiona təsiri və digər bir sıra məsələlərə
toxunduq.
- Qazaxıstanda nə baş verir? Qərbin və Rusiyanın mövqeyi hansı nəticəyə gəlməyə
əsas yaradır?
- Əvvəla qeyd
edim ki, Qazaxıstanda baş verən hadisə və prosesləri lokal problem kimi xarakterizə etmək olmaz. Çünki bu,
təkcə bir ölkənin milli təhlükəsizlik məsələsi
deyil, regional xarakter daşıyır və ciddi beynəlxalq nəticələrə səbəb
ola bilər.
Ona görə də məsələ dünya ictimaiyyətinin diqqət mərkəzindədir. Ayrı-ayrı ölkələr, regional və
beynəlxalq təşkilatlar
hadisələri müzakirə
edir, müxtəlif çağırışlar və
bəyanatlarla çıxış
edirlər. Kollektiv Təhlükəsizlik
Müqaviləsi Təşkilatından
(ktmt) sonra Türk Dövlətləri
Təşkilatının (TDT) da bu məsələni
müzakirəyə çıxarması
bu kontekstdə xüsusi qeyd edilməlidir.
Ümumiyyətlə, həm Qərb dairələri, xüsusilə ABŞ rəsmiləri
tərəfindən, həm
də KTMT-nin videokonfrans formatında keçirilən iclasında
səsləndirilən fikirlər
hadisələrin konturlarını
müəyyən etməyə
və geosiyasi təfərrüat barədə
bəzi nəticələr
hasil etməyə imkan verir. Tərəflər dünyanın ərazicə
ən böyük
9-cu ölkəsində baş
verən hadisələr
ilə əlaqədar
müəyyən qədər
bir-birini ittiham etsələr də, Qərb cəbhəsində
qəribə sükunət
- daha çox loyal və məsafəli yanaşma müşahidə
edilir. Hətta bəzi siyasi
analitiklər bu proseslərdə Birləşmiş
Ştatlarla Rusiyanın
sinxron hərəkət
etdiyini, müəyyən
anlaşma - razılaşma
çərçivəsində davrandığını iddia
edirlər. Düşünürəm ki, Qazaxıstan hadisələri Mərkəzi
Asiyada və Avrasiyada yeni geosiyasi mexanizmin formalaşmasında mühüm
rol oynayacaq. Burada əsas aktorlar Rusiya, kollektiv Qərb (Birləşmiş
Ştatlar və Avropa) və Çindir.
- Hadisələrin baş verdiyi ərəfədə
və bu gün də ən çox müzakirə olunan məsələlərdən biri
KTMT-nin bu ölkəyə girməsinin
hüquqi əsasının
olub-olmamasıdır. Siz bu barədə nə deyə bilərsiniz?
- Tamamilə doğrudur,
KTMT-nin Qazaxıstana hərbi qüvvələr
yeritməsi, həqiqətən,
yerli və beynəlxalq medianın əsas siyasi gündəm mövzusunu təşkil edir. Məsələ siyasi ekspertlər
və beynəlxalq hüquq mütəxəssisləri
tərəfindən ciddi
müzakirə, hətta
mübahisə predmetinə
çevrilib. Bu da təsadüfi deyil, çünki diqqət mərkəzində
olan əsas məqam KTMT-nin Qazaxıstanda daxili proseslərə müdaxilə
etmək hüququnun olub-olmamasıdır.
Xüsusi olaraq vurğulamaq istəyirəm ki, Qazaxıstanda baş verən hadisələr təşkilat üzvü
olan ölkələrin
təhlükəsizliyinə aid olan kollektiv milli və regional məsələ deyil, ölkənin daxili işidir. Doğrudur, bu ölkənin
prezidenti rəsmi surətdə KTMT-ni proseslərə müdaxilə
etməyə çağırıb.
Amma qurumun nizamnamasində təhlükəsizlik və
suverenliyin təmin olunmasından bəhs olunsa da, Qazaxıstan
məsələsində hansısa
xarici müdaxilə və ya sərhədlərin
mühafizəsi müzakirə
mövzusu deyil. Ona görə də operativ müdaxiləyə
hüquqi əsas olub-olmaması məsələsi
açıq qalır.
Bununla yanaşı, indiyə qədər təşkilatın
fəaliyyətində belə
bir təcrübə qeydə alınmayıb.
Qazaxıstana qoşun yeridilməsi faktiki olaraq KTMT-nin nizamnaməsinin 4-cü
maddəsinin 5-ci bəndi
ilə əsaslandırılmağa
çalışılsa da,
bu, yanlış yanaşmadır. Görünən odur ki, nizamnamənin tələbi
pozulub. Həmin maddədə qeyd
olunur ki, əgər üzv dövlətlərdən hər
hansı biri təcavüzə (təhlükəsizlik,
sabitlik, ərazi bütövlüyü və
suverenliyi təhdid edən silahlı hücuma) məruz qalarsa, bu, iştirakçı
dövlətlər tərəfindən
bu müqavilənin iştirakçısı olan
bütün dövlətlərə
qarşı təcavüz
kimi qiymətləndiriləcək.
Qazaxıstandakı hadisələrdə hər hansı bir “xarici təcavüz,
işğal, silahlı
hücum, ərazi bütövlüyünü və
suverenliyi təhdid edən” hal olmasa da, deyildiyi
kimi, sabitliyi pozacaq hal olduğu
üçün belə
qərara gəlinib.
Amma “sabitliyi pozacaq hal” məqamını “xarici təcavüz, işğal, silahlı hücum, ərazi bütövlüyünü və
suverenliyi təhdid edən” kateqoriyası ilə tam eyniləşdirmək
olmaz. Digər tərəfdən, konkret olaraq KTMT nizamnaməsində təşkilatın
hərbi qüvvələrinin
ölkədaxili etirazların
qarşısını almaq
üçün istifadə
oluna bilinəcəyinə
dair məsələ əksini tapmayıb.
Ona görə də KTMT-nin Qazaxıstana qoşun yerdilməsi qərarının səhv
olmasını, bunun təşkilatın nizamnaməsinə
də uyğun olmamasını deyənlər
qətiyyən yanılmırlar.
- Yeri gəlmişkən, sülhməramlı kontingentin Qazaxıstan ərazisindən çıxacağı ilə əlaqədar müəyyən fikirlər səsləndirilir. Hətta tarix və müddət də bəyan edilir. Sizcə, bəhs olunan hərbi birləşmələr nə vaxt çıxarılacaq?
- Sülhməramlıların Qazaxıstan ərazisindən bir neçə gün ərzində çıxacağı bəyan edilsə də, məsələnin bu qədər sadə və asan olduğunu düşünmürəm. Çünki bu ölkədə hazırda iğtişaşlar olmasa da, təhlükəsizlik kontekstində gərginlik hökm sürür, eyni zamanda, ölkədaxili vəziyyət regional proseslərə ciddi təsir göstərir. Birləşmiş Ştatlar və Çin prosesləri diqqətlə izləyir, Rusiya başda olmaqla, KTMT cəbhəsi isə situasiyanı nəzarətsiz buraxmaq niyyətində deyil. Ona görə də kontingentin mərhələli çıxarılması təmin olunsa da, hərbi-siyasi mövcudluq və nəzarət davam edəcək. Biz hələ proseslərin ilk raundunu izləyirik. ABŞ-Rusiya-Çin geosiyasi üçbucağında strateji rəqabət Mərkəzi Asiyada qarşıdakı müddətdə də müxtəlif formalarda özünü göstərəcək.
- Bəzi beynəlxalq media orqanları Ukrayna cəbhəsində də hərbi-siyasi gərginliyin artacağı barədə mülahizələr irəli sürürlər. Paralel olaraq bəzi məsələlər Qazaxıstan hadisələri ilə müqayisə edilir. Sizcə, Qazaxıstanda Ukrayna ssenarisi təkrarlana bilərmi?
- Doğrudur, bəzi transmilli media orqanlarında yer alan yazılarda, siyasi ekspertlərin şərhlərində belə fikirlər irəli sürülür. Amma Qazaxıstan hadisələri ilə Ukrayna prosesləri arasında kifayət qədər ciddi fərqlər var. Birincisi, təbii-coğrafi amil, yəni ölkələrin yerləşdikləri ərazi böyük güclərin mübarizəsinin fərqli müstəvidə cərəyan etməsini şərtləndirir. İkincisi, geosiyasi şərait tamamilə fərqlidir. Üçüncüsü isə, Ukrayna NATO-ya üzvlük uğrunda mübarizə aparsa da, Qazaxıstanın hərbi-siyasi təhlükəsizliklə bağlı yanaşması başqa cürdür. Düşünürəm ki, motiv və amillər fərqlidir, proseslər eyni formada cərəyan edə bilməz. Amma bütün hallarda hər iki situasiya nəhəng güc mərkəzlərinin mübarizəsini əks etdirir. Bütövlükdə, həm Ukrayna məsələsi, həm də Qazaxıstan hadisələri Avrasiyada yeni geosiyasi mexanizmin formalaşmasında mühüm rol oynayacaq.
Əli Zülfüqaroğlu
Xalq Cəbhəsi.- 2022.- 13 yanvar.- S.7.