20 Yanvar – müstəqilliyə aparan yolun
qan və gün yaddaşı
20 Yanvar
faciəsindən 32 il keçir. Bu 32 ildə çox şey, bəlkə də hər
şey dəyişib. Dəyişməyən isə bircə
şey olub: həmin qanlı hadisəyə münasibət və
onun bizim tarixi taleyimizdə daşıdığı missiya. İndi, bu günlərdən həmin
çağlara baxanda çox şey bizə vahiməli
görünür. Əslində, bu təəssüratı
doğuran zamanın özünün obrazıdır.
Bir-birini əvəzləyən kataklik proseslər - 20 Yanvar
faciəsi, ondan bir il sonra jurnalist Salatın Əsgərovanın
qətli, 20 noyabrda müəmmalı helikopter qəzası,
daha bir il sonra törədilən Xocalı
soyqırımı, bir-birini əvəzləyən torpaq itkiləri
və s. və i.
Bu faciələrin içində 20 Yanvar ona görə
həm də milli özünüdərkin faktı kimi yad
edilir ki, bu tarixin özündə yaddaşı oyatmağa
yönəlik olan missiya dayanır. İndi, üstündən 32 illik
bir zaman fasiləsi ötəndən sonra o günlərə
qayıdış edən düşüncəmizin
qanadında 20 Yanvar gününü daha çox necə
simvolizə etmək lazım gələndə
düşünürük: bu bir faciə idi, yoxsa
özgürlüyümüzün,
sarsılmazlığımızın dünyaya sərgiləndiyi
gün? Çünki hər bir xalqın tarixi
taleyində elə günlər var ki, tökülən
günlərə, yaşatdığı acılara rəğmən
onun hürriyyət əzmini, mənəvi potensialını
ehtiva etdiyindən müqəddəs mehrab kimi yalnız səcdəsinə
tapınılır.
Ölmədik,
ölmədik, ey uca Allah,
Bu
qanlı-qadalı günü də gördük,
Biz də
sözümüzü ucadan dedik,
Biz də
bu zamandan bir gün götürdük (Arif Abdullazadə)
Bu, bizim üçün Tanrının
ayırdığı bir gecəlik sınaq məqamı idi. Yanvarın 19-dan 20-nə
keçən gecə - həmin gün vətən
oğulları sanki öz xoşuna “gəl təcrübə
eylə mən zəifi” nidası ilə “qəmin hərifi”
olmağa gəlmişdilər.
Bu fikirlər
YAP İdarə Heyətinin üzvü, filologiya elmləri
doktoru, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutunun “Uşaq ədəbiyyatı” şöbəsinin
müdiri Elnarə Akimovanın 20 Yanvar faciəsinin növbəti
ildönümü ilə əlaqədar AZƏRTAC-a təqdim
etdiyi “20 Yanvar – müstəqilliyə aparan yolun qan və
gün yaddaşı” sərlövhəli yazısında yer
alıb. Həmin yazını oxucularla
bölüşürük.
Bu 32 ildə
hadisəyə hər cür - siyasi, hüquqi, mənəvi və
s. baxış bucaqlarından münasibət sərgilənib.
Bəs məlum faciə bizim düşüncəmizə
qatdığı hansı çalarlarla xarakterizə olunur?
Cavab birmənalıdır: ilk növbədə, şəhid
obrazı və bu adın ehtiva etdiyi ağrı və
qürur simvolikası: şəhid oğullar, şəhid
anası, şəhidlər məzarlığı, şəhid
şəhər, şəhid şair və
s. və i. Bu yerdə bir məqama toxunmaq yerinə düşər.
Sanki sovet dövründə təbliğ olunan bayağı vətənpərvərlik
ideyalarının vurduğu əxlaqi-mənəvi zərbənin
şüuraltı kompensasiyasının ifadəsi olaraq vətənpərvərlik
mövzularından, ümumən ictimai-siyasi tematikadan imtina edən
lokal düşüncə 1990-cı illərdən
başlayaraq yenidən bu ali mövzuya
qayıtmağı vacib bildi. Vətən və
vətənpərvərlik anlayışları önə
keçdi, vətəndaş cəmiyyətinin göstəricisi
hesab olunmağa başladı.
20 Yanvar
hadisələrinin tarixi rolunu şərh edən Yaşar
Qarayev yazırdı: “Zaman ən kəskin qütblərə
onda parçalanır, ən təzadlı eralar bir-birini o vaxt
əvəz edir ki, üst-üstə qalanan günlər və
qanlar onları bir-birindən eyni vaxtda ayırır. 20 Yanvarda gün və qan bizi keçmişdən və
səhvlərdən eyni vaxtda ayırdı”.
Həqiqətən də, bu faciə
yaşatdığı acı qədər, həm də bir
xalqın tanıtım günü idi. Sınmayan
qürurunun, sarsılmayan vüqarının ən
yayğın atəş, odlu silah qarşısında belə
qaya kimi duruşu idi. Ona görə 20
Yanvara biz təkcə qara gün kimi boylanmamalıyıq, həmin
gün Azadlığa, Müstəqilliyə doğru gedən
yolun təməlini qoydu. Ən
başlıcası isə xalqın özünü dərk
etməsinə, öz düşmənini tanımasına
stimul oldu.
Maraqlıdır ki, hətta hadisəyə kənar
gözlə baxışın sərgiləndiyi məqamlarda
belə bu amilin roluna xüsusi önəm verilir. Məsələn, Amerika
yazıçı-jurnalisti Tomas De Vallın 2008-ci ildə
yazdığı “Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan
sülh və savaş yollarında” kitabında müəllif
həmin hadisələrə bu cür münasibət izhar
edir: “SSRİ tarixində ilk dəfə idi ki, sovet silahlı
qüvvələri sovet şəhərinə - Bakıya hərbi
müdaxilə etdilər. Bu, həm Azərbaycan,
həm də Sovet İttifaqı üçün böyük
faciə oldu. Ordu hissələri cəmi
bir neçə saat ərzində şəhəri tam nəzarətə
aldı və Moskvanın hakimiyyəti bərpa edildi.
Lakin Moskva məhz elə 1990-cı il
yanvarın 20-də Azərbaycanı itirdi”. Bəli,
mahiyyətə vardıqda bizim dövlət, xalq kimi müstəqilliyimizin
tarixi onun rəsmi olaraq təsdiqləndiyi 1991-ci ilin 18
oktyabrından daha öncə 1990-cı ilin 20 yanvarında
qoyulub.
Ümummilli lider Heydər Əliyev hadisənin baş
verdiyi ilk günlərdə mənsub olduğu və
ömrünün böyük bir hissəsini vicdanla xidmət
etdiyi Kommunist partiyasına ilk kəskin etirazını bildirdi. O zaman Moskvada təcrid şəraitində
yaşayan, xalqından uzaq salınmış Heydər
Əliyev dərin kədər içində, fəqət
böyük cəsarətlə, onu gözləyə biləcək
təhlükələrə etina etməyərək 21 yanvar
tarixində Moskvada Azərbaycan nümayəndəliyinə gəldi
və hadisəni törədənləri ittiham edən nitq
söylədi. Bu çıxış Azərbaycan
xalqının haqq səsini bütün dünyaya bəyan etməklə
bərabər ağır gündə insanların təsəllisinə
çevrildi. Heydər Əliyev 19 iyul 1991-ci il tarixli,
Moskvaya, İttifaq Nazirlər Soveti partiya təşkilatına
göndərdiyi ərizədə isə ölkəni
uçuruma yuvarlatmış ali hakimiyyəti konkret müddəalarla
– 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələrinə görə, erməni
millətçiliyinə havadarlığına görə,
saxta demokratiya oyunları və şəxsiyyətinə
qarşı təqiblərə görə geniş ittihamlarla
suçlayaraq, Kommunist partiyası sıralarından
çıxdığını bəyan etdi.
Fikrət
Qocanın 20 Yanvar şəhidlərindən, İlham və Fərizənin
nakam sevgisindən söz açan “Qarlı, qanlı qərənfillər”
povestində Heydər Əliyevin həmin illərdə sərgilədiyi
cəsarətli mövqe ilə bağlı məlum tarixi
epizod yer alır: “Azəri türkləri, türkdillilər Azərbaycan
nümayəndiliyinə gəlmişdilər. Heydər
Əliyev xəstə olmasına baxmayaraq, həyatını təhlükə
qarşısında qoyub oğlunun, qızının
müşayiəti ilə nümayəndəliyə gəlib.
Orada jurnalistlər qarşısında
çıxış edib. Kommunist
Partiyası rəhbərliyini ittiham edib. Heydər
Əliyev yaxşı bilirdi kommunist partiyası nələr edə
bilər, nəyə qadirdi. Ona görə
də o öz çıxışının onun özü
üçün nə qədər təhlükəli
olduğunu yaxşı bilirdi. Bu
çıxış partlayışlar görmüş
Bakıda möhtəşəm partlayış təsiri
bağışlamışdı. Gündüz
bir qrup Azərbaycan ziyalıları akademiyanın binasında
yığışıb, vəziyyəti müzakirə
etmiş, dünya birliklərinə müraciət qəbul
etmişdilər. Bu müraciət dünya
dillərinə tərcümə edilib ölkələrə
yayılmışdı. Elə gecə ikən
qəzetlər çıxmışdı, bu qəzetlərdə
törədilmiş cinayəti ifşa edən fotolar çap
edilmişdi, çəkilişlər aparılıb, kasetlər
xaricə ötürülmüşdü. Bunlar Sovet dövləti daxilində
ağlasığmaz işlər idi. Məcbur
olub günün yarısından sonra hərbin
maşınının təkərləri geri
fırlanırdı. Küçələrdə
hərbi texnika, əsgər seyrəlirdi. Hiss olunurdu ki,
qoşun geri çəkilir, çıxdığı yerə”...
Sonralar
ümummilli lider Heydər Əliyev öz
çıxışlarında ürək ağrısı və
yanğı ilə 20 Yanvar faciəsinə münasibətini
belə izhar etmişdir: “Mən bu faciəyə həmişə
ürəkdən yanaraq həm də vətəndaşlıq
borcumu yerinə yetirməyə çalışmışam və
bu gün də həmin mövqedəyəm, sabah da həmin
mövqedə olacağam. Birinci növbədə,
ədalət naminə, eyni zamanda, Azərbaycan xalqının
namusunu, şərəfini, milli mənliyini qorumaq naminə”.
Bu mövqe Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyevin də hakimiyyətdə olduğu
bütün dövrlər ərzində qorunmuş, 20 Yanvar
şəhidlərinin xatirəsinin əziz tutulması
üçün yüksək diqqət və həssaslıq
öz davamını tapmışdır.
20 Yanvar faciəsindən uzaqlaşdıqca onun
ağrılarına mənəvi cəhətdən daha həssas,
daha yaxın olmağa başlayırıq. Baş verənlərə
analitik münasibətin dramatizmi artdıqca müharibənin bəlalarını
daha real şəkildə qavrayırıq. Bir incə məqamı da qeyd etmək yerinə
düşər. 20 Yanvar hadisələrindən
sonra qeyd etdiyimiz kimi ard-arda sıralanan faciələrimizin
miqyası o qədər böyük və çeşidli oldu
ki, 20 Yanvar mövzusu daha qlobal, vüsətli səciyyə
alaraq müharibə mövzusu ilə əvəzləndi,
ümumən Qarabağ probleminin içində əriməyə
başladı. Amma bütün hallarda milli
qürur və şərəf tarixi kimi Zəfərə
aparan yolun müqəddəratına çevrilmək statusu
qazandı.
20 Yanvar hadisəsi vətən üçün ölməyin, can nisar etməyin nümunəsini göstərdi. Bu qanlı gündə şəhid olan gənc Ülvi Bünyadzadənin bir şeiri var. Bu şeirdə yalnız 20 Yanvar günü sinəsini güllələrə sipər edən mərd oğullarımızın deyil, həm Birinci Qarabağ savaşında həlak olan, həm də 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsində böyük Zəfərimizlə tarix yazan qəhrəman əsgərlərimizin hər zaman diri qalan ruhları görünür. Bizi sabahlı gələcəyə və əbədi zəfərə inandırır.
Qarabağdı mənim dinim-imanım,
O torpağın
nişanəsi,
iziyəm.
Məni belə
aciz görmə qəbirdə,
Qəbirdə də
Qarabağın özüyəm!
Elnarə Akimova
Xalq Cəbhəsi.- 2022.- 20 yanvar.-
S.5.