Ölkəmizin təhlükəsizlik tarixində şanlı səhifələr

Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə Bakıda Denikin ordusunun casusları ilə erməni daşnakları birgə fəaliyyət göstəriblər

Bu və ya digər xalqın həyatında dövlətçilik ənənələri mühüm, həlledici faktordur. Xalqımızın qədim, özünəməxsus dövlətçilik ənənəsi olub. Həmin ənənələrdən daim bəhrələnmək milli özünəməxsusluğumuzun qorunmasına xidmət edə bilər. Bu, gələcək üçün ən vacib işdir, əməldir. Dövlətin yaşamasında onun təhlükəsizlik xidmətinin nə səviyyədə olması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məlumdur ki, bütün dövrlərdə hər bir dövlət çoxlu təhlükələrlə, fəlakətli məqamlarla üzləşib, indi də belə reallıqlar var. 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə ilk dəfə olaraq təhlükəsizlik orqanının yaradılması onun müstəqilliyinin qorunmasında mühüm rol oynamışdı. Artıq həmin dövrdən 90 il ötdü.

Həmin dövrlə bağlı arxiv sənədləri əsasında ciddi araşdırmalar aparmış Respublika Milli Arxivinin rəisi, tanınmış tədqiqatçı Ataxan Paşayev bildirir ki, o zaman da mühüm geopolitik regionda yerləşən, Şərqlə Qərb arasında körpü rolunu oynayan və təbiətən çox zəngin ölkə olan Azərbaycana dünya dövlətlərinin marağı böyük idi. Azərbaycana qarşı ən böyük təhlükə "vahid və bölünməz Rusiya" uğrunda mübarizə aparan Denikin orduları, "proletar beynəlmiləlçiliyini" əlində bayraq edən bolşevik Rusiyası və "böyük Ermənistan" yaratmaq xülyası ilə azərbaycanlılara qarşı hər cür vəhşiliklər törədən Daşnak Ermənistanı idi. Bu qüvvələr ölkədə, xüsusən də Bakıda geniş təxribat işləri aparır, hər vasitələrdən istifadə edərək cümhuriyyətin möhkəmlənməsinə mane olamağa çalışırdılar. Bakı Denikin və erməni casusları ilə dolu idi. Bolşevik Rusiyasının nümayəndələri isə daxildə təxribat işləri görür, tətillər təşkil edir, Sovet Rusiyası ilə birləşmək təbliğatı aparırdılar: "Denikin könüllüləri Şimali Qafqazı tutduqdan sonra Azərbaycan üçün daha böyük təhlükə yarandı. 1919-cu il fevralın 18-də Denikin ordularının hücum təhlükəsi ilə bağlı parlamentin iclasında çıxış edən Fətəli Xan Xoyski bəyanatında Azərbaycanda, xüsusilə də Bakıda general Prjevalskinin rəhbərliyi ilə Denikinə yardım göstərən qüvvələrin gizli şəkildə silahlı hərbi dəstələr təşkil etməsi, ağqvardiyaçılar üçün əsgər yazılışı aparıldığını qeyd edir. O, narahatlıqla bildirirdi ki, 1918-ci il mart hadisələri zamanı azərbaycanlılara qarşı qəddarlıqlar törətmiş Hamazasp da ingilislərin qəyyumluğundan istifadə edərək Bakıda oturub Ermənistan üçün əsgər toplayır. "Azərbaycan" qəzeti 1919-cu il 21 fevral tarixli sayında yazırdı ki, Azərbaycan hökuməti bununla əlaqədar ingilis komandanı, general Tomsona rəsmi məktubla müraciət edərək bu işlərə son qoyulmasını, yuxarıda göstərilən şəxslərin Azərbaycandan qovulmasını tələb edir və buna nail olur.

1919-cu il mayın axırlarında Denikin könüllülərinin Dərbəndi tutması Azərbaycanı, həmçinin bütün Qafqazı təhlükə altında qoyur. İyunun 5-də parlamentin növbəti iclasında çıxış edən Nəsib bəy Yusifbəyli Azərbaycanda yenidən Denikin təhlükəsi yaranması haqqında məlumat verir".
Parlamentin bu məsələ ilə bağlı qəbul etdiyi qərarda göstərilirdi ki, dövlətin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün hazırkı hökumət üzvlərinin bir qrupundan ibarət xüsusi orqan yaradılaraq dövlətin mühafizəsi məsələlərində ona səlahiyyətlər verilsin. Parlament Azərbaycanın bütün vətəndaşlarına müraciət edərək onları hökumət ətrafında sıx birləşməyə çağırır: "Cümhuriyyətin müdafiəsinin təşkili haqqında 1919-cu il iyunun 11-də Dövlət Müdafiə Komitəsi məcburi qərar qəbul edir. Həmin qərarla Azərbaycan Cümhuriyyətinin bütün ərazisində hərbi vəziyyət elan olundu.

Azərbaycan dövlətinə qarşı qiyam, dövləti xəyanət, Azərbaycan parlamenti və hökumətinin sədrlərinin, hökumət üzvlərinin həyatına qəsd, hakimiyyət orqanlarına silahlı müqavimət və s. hallarla bağlı günahkar sayılan şəxslərin müharibə dövrünün qanunlarına uyğun olaraq cəzalandırılması nəzərdə tutulurdu. Xüsusi icazəsi olmadan siyasi xarakterli kütləvi mitinq və yürüşlər təşkil etmək, odlu silah, patron, hərbi sursat saxlamaq, satmaq, gəzdirmək qadağan edilirdi. Yalan şayiələr yaymaq, millətlərarası ədavəti qızışdırmaq, ərzaq və digər ilk tələbat mallarının artıq qiymətə satılması, gizlədilməsi kimi sabotaj xarakterli hərəkət edən şəxslər isə inzibati qaydada məsuliyyətə cəlb olunmalı idilər".

A.Paşayev qeyd edir ki, belə bir mürəkkəb zamanda Azərbaycanda bu cür təxribatlara qarşı xüsusi mübarizə təşkilatının yaradılması günün vacib tələblərindən biri idi: "Əksinqilabla mübarizə təşkilatı da məhz bu məqsədlə yaradıldı. Azərbaycanda əks kəşfiyyat işi ilə hələ 1919-cu ilin yanvarından hərbi kəşfiyyat məşğul olurdu. Həmin il yanvarın 28-də Cümhuriyyətin Hərbi Nazirliyi Baş Qərargahının General-Kvartirmeyster İdarəsi Kəşfiyyat bölməsinin rəisi idarəyə göndərdiyi məktubda 15 nəfərdən ibarət agentlər şəbəkəsi yaratmağı təklif edir. Artıq həmin il martın 26-da hərbi nazir Səmədağa Mehmandarovun əmri ilə Baş Qərargahın Baş İdarəsi yaradılır. Həmin şöbəyə daxil olan 4 bölmədən biri də kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat bölməsi idi. S.Mehmandarovun məruzəsində kəşfiyyat bölməsinin vəzifələri belə izah olunurdu: "Düşmən haqqında mümkün olan məlumatları toplamaq, xaricdə hərbi agenturalar yaratmaq, ölkənin daxilində isə casusluğa qarşı mübarizə aparmaq..."

Əvvəllər hərbi kəşfiyyata ölkənin daxilində casusluğa qarşı mübarizə funksiyası da tapşırılmışdı. Lakin xarici kəşfiyyatın, xüsusilə Denikin ordularının və erməni casuslarının Bakıda, ümumən Azərbaycanda təxribatçılıq fəaliyyətləri hökumətdən bu sahədə daha təsirli işlər görməyi tələb edirdi."

1919-cu il iyunun birinci yarısında Azərbaycanda xüsusi əks kəşfiyyat qurumu olan Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatı yaradılır: "Amma təəssüf ki, bu qurumun yaradılması haqqında parlament, hökumət və ya Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı arxivdə qalmayıb. Avqustun 16-da M.B.Şıxzamanov Bakı şəhərinin rəisi Q.Qdiyevə məktubunda yazırdı: "İyun ayının əvvəllərində xarici təhlükənin artması ilə əlaqədar olaraq Dövlət Müdafiə Komitəsi və Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatı yaradılarkən mən bu işi icra etmək üçün dəvət edildim." Təşkilatın formalaşdırılması "Müsavat" fraksiyasının üzvü Məmmədbağır bəy Şıxzamanova həvalə edilir. Onun müavini isə sonralar naməlum şəxslər tərəfindən qətlə yetirilmiş sosialist Mirfəttah Musəvi təyin olunur. Şıxzamanov təşkilata avqustun 20-nə qədər başçılıq edir. O, bu vəzifədən istefa verir, yerinə qardaşı Nağı bəy Şıxzamanov təyin olunur. Bu vəzifədə təşkilat ləğv olunana qədər qalır. Noyabrın 19-da isə Mahmud bəy Səfikürdski təşkilat rəhbərinin müavini təyin olunur".

A.Paşayev təşkilatın arxivində saxlanılan çoxlu sənədlər, ayrı-ayrı şəxslərə göndərilmiş məktublar və onlara çıxarışlardan bu qənaətə gəlir ki, Bakıda Denikin ordusunun casusları ilə erməni daşnaklarının casusları sıx əlaqədər işləmiş və geniş casusluq şəbəkəsi qura bilmişdilər: "Həbs edilənlərin siyahısına nəzər salmaq kifayətdir ki, orada ermənilərin üstünlük təşkil etdiyinin şahidi olaq: Qriqori Babayants, Andrey Balayants, Danil Musaelyants, Sergey Arzumanyants, Soqomon Balayants, Ağacan Avakyants və b."

Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatında ermənilərin məkrli əməllərini təsdiq edən çoxlu faktiki sənədlərin qorunub saxlanıldığını bildirən A.Paşayev deyir: "Bu sənədlər sübut edir ki, Denikin ordularında xidmət edən ermənilər və erməni casuslarının başlıca məqsədi "Vahid Rusiya"nın qorunub saxlanılmasına deyil, "böyük Ermənistan"ın yaradılması xeyrinə iş görmək idi".

Arxivdə həmçinin denikinçilərin və daşnakların bu zaman Bakıda və Azərbaycanın digər bölgələrində törətdikləri təxribatlarla bağlı yüzlərlə əlavə faktları özündə əks etdirən sənədlər var: "1919-cu il oktyabrın 27-də Azərbaycana təhlükəli ünsürlər olduqları üçün S.Markaryan, Ş.Amirxanyan, L.Kandelayki və başqalarının 3 gün müddətində Azərbaycan Respublikasından çıxarılmaları haqqında M.Şıxzamanov qərar qəbul edir. Sovet Rusiyası və bolşeviklər də Azərbaycana sahib olmaq niyyətlərini həyata keçirmək üçün gizli təbliğatlarını daim davam etdirirdilər. 1920-ci ilin əvvəllərində bu təbliğat daha da güclənir."

Arxivdə həmçinin Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatının silah alverçilərinə, gizli silah saxlanılmasına, möhtəkirliyə qarşı apardığı mübarizəni özündə əks etdirən çoxlu sənədlər də qorunub saxlanılır. A.Paşayev bildirir ki, qısa bir müddətdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatı Azərbaycan Cümhuriyyətinin xarici və daxili düşmənlərinə qarşı barışmaz mübarizə aparıb, xalqımızın təhlükəsizlik tarixinə şanlı səhifələr yazıb.

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 2 aprel.- S.13.