"Ədəbiyyat bütün hallarda insanın obrazını yaratmalıdır"

Məmməd Oruc: "İnsanın dərdi ilə yaşamayan ədəbiyyat əslində ədəbiyyat deyil"

Əslində ədəbiyyat zamanın güzgüsü deyil, çünki çoxlu zamanlar gəlib keçib, amma bu və ya digər zamanda yaradılan möhtəşəm əsərlər zamanlarını aşıb, bugünümüzə gəlib çıxıb. Böyük əsərlər üçün əbədi sabahlar var. Azərbaycan ədəbiyyatının çağdaş dönəmində mövzu, yaradıcılıq qayğıları sarıdan daim müzakirələr gedir. Bu müzakirələrdə sabah üçün çox zaman müəyyən aydınlıqlar olmasa da, əslində əlinə qələm alan yazıçı fitrətən anlayır ki, ədəbiyyatın vəzifəsi əbədiyyətə tən gələn yaradıcılıq nümunəsi ortaya qoymaqdır və sənət insanı, xalqı, onun dərdlərini ifadə edəndə daha yaşarı olur...

Konkret olaraq hər ilin aprel ayında ermənilərin onillərdən bəri dünyanın qulağını dəng, gözünü yağır elədikləri "soyqırım" cəfəngiyyatı onların "ədəbiyyatında", publisistikasında daim aparıcı mövzudur. Əgər erməni vay-şivən qoparıb bu ruhsuz əməlini gerçəkləşdirməkdə ədəbiyyatdan, ümumən incəsənətdən bəhrələnirsə, o zaman biz türklərin dünyanı anladacaq səviyyədə sözümüzü ədəbiyyat, incəsənətin müxtəlif janrları vasitəsilə çatdırmağa həqiqi faktlarımız həmişə var. Bu xəlqi problemlərin həlli istiqamətində ədəbiyyat öz insani borcunu ödəməlidir. Azərbaycan Türklərinin "Ermənistan" adlanan dədə-baba torpaqlarından deportasiyası mövzusunda "Köçürülmə" adlı roman yazan yazıçı Məmməd Oruc deyir ki, sözügedən mövzu onun publisistikasında da daim ifadəsini tapıb. Amma M.Oruc təəssüflənir ki, ədəbiyyatın bu mövzuda yazdıqlarının təsiri indi o qədər də his olunmur: "Dünyanın gedişatı elədir ki, sanki həqiqət "düşmən əlindədir". Erməni üstəgəl bir an da olsun, yazıq obrazını yaratmaqdan qalmır. Amma biz ədəbiyyat adamlarının əlindən başqa nə gəlir ki? Yenə də yazmalıyıq, camaat yazdıqlarımızı oxusa da, oxumasa da. Özü də sözügedən mövzuda fikrimizi çatdırmaq üçün daha ciddi, təsiredici faktlara əsaslanmalıyıq. Düşmənimiz oyaqdır və qəsdimizə durub".

Bu yandan da qloballaşma oyunu soydaşlarımızın ağlında xəlqi problemlərimizə münasibəti düyünə salır, "mücərrəd bəşəri əhvallar" yaradır. Guya ki, indi artıq milli mövzularda düşünmək, bu əhvalla yaşamaq eyib, gerilik imiş...

60-cı illərdən yaradıcılıqla məşğul olan, "Ailə səadəti", "Yadigar mahnı", "İkinci ad", "Leylək körfəzi", "İntizardan sonra", "Köçürülmə" kitablarının müəllifi Məmməd Orucun qərbi azərbaycanlıların ötən yüzildəki deportasiyasından bəhs edən "Köçürülmə" romanı 1991-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin M.F.Axundov adına, "Susuz gölün sonası", "Ağ qarğa", "Çay gəmisində gəzinti" silsilə hekayələri 2004-cü ildə İsi Məlikzadə adına ədəbi mükafatlara layiq görülüb. Həmçinin onun "Yeddi dağdan o yana", "Təbriz almaları", "Nərdivan", "Oğulla görüş" pyesləri müxtəlif teatrlarda, Azərbaycan televiziyasında səhnələşdirilib. Onlarla uşaq mətninin, tərcümələrin müəllifidir. "Azərbaycan" jurnalının nəsr üzrə şöbə müdiridir. Onun yaradıcılıq sarıdan səmimi etirafları var. Deyir sovet dövrü həyatına bütünlüklə öyrəşmişdi: "Hər halda o dövrdə də çətinliklərim az olmayıb. Lakin nəsə indiki dövrü, münasibətləri həzm edə bilmirəm. İndiki zamanda sovet dövrü ilə müqayisədə daha çox əxlaq aşıntıları görürəm. O dövrdə yazıçı zamanından narazılığı müxtəlif priyomlarla ifadə edə bilirdi. Sanki bu cür mübarizənin özü adama doğrudan da ləzzət verirdi. Oxucu da baxırdı ki, yazıçı burada nəsə demək istəyib. Dövran nəsə, yaxşı gəlmədi, çalxalandı, adamların hərəsi bir yerə üzünü tutdu. Amma mən üzümü ayrı yerə tutmadım. İctimai-iqtisadi proseslərdəki çətinliklər təbii olaraq adamların qayğılarını artırır. Sovet vaxtı lənətlədiyimiz çox cəhətlər indi adiləşib və müqavimətlə qarşılaşmır. Çoxlu naqis cəhətlər adamların sanki adi həyat tərzinə çevrilib. Təəssüf ki, indi adamlar böyük ideallar uğrunda yaşamırlar. İnsanın ailə qayğılarını həll etməsi onun minimal qaçılmaz güzəran qayğısıdır. Hərdən düşünürəm ki, nə yaxşı ailə janrı var imiş. Ailə insanın haradasa, xilas yeridir. Yuxarıda dediklərim şikayət kimi anlaşılmasın.

Ümumiyyətlə, kişilərin şikayət etməsini sevmirəm. Sabir deyir ki, ağladıqca kişi biqeyrət olur, necə ki, ağladı İran oldu. Mən cəmiyyətdəki aşıntılara həmişə açıq-aşkar etiraz eləyirəm. Həm də bu etirazı yazılarıma gətirirəm, müxtəlif məzmunlarda ifadə edirəm. Ədəbiyyatın bir əsas obrazı var, o da insandır. Ədəbiyyat bütün hallarda insanın obrazını yaratmalıdır. Əgər insanın dərdini-halını anlada bildinsə, yazıçı oldun. Ədəbiyyat ilk növbədə insanı xilas etmək haqqında düşünməlidir. Bütün dünyabaxışların, ideologiyaların mövzusu ilk növbədə həmişə insan olub. İnsan məsələsi böyük söhbətdir. İnsanın dərdi ilə yaşamayan ədəbiyyat əslində ədəbiyyat deyil. İndi hamı demək olar ki, eksperiment aparır. Hələ bu nümunələrin hansının zamanın sınağından necə çıxacağı bəlli deyil".
1993-cü ildən "Azərbaycan" jurnalının nəsr bölməsinə rəhbərlik edən M.Oruc daim bu sahədə ciddi əsərlər gözləyir: "O doğru söhbət deyil ki, yaxşı əsəri çap eləmirik. Ciddi saydığımız bu və ya digər əsəri ləngimədən növbəti saya daxil edirik". Hər hansı bir sahədə irəliləyiş olmadıqda mütləq geriləmə baş verir. Əslində orta səviyyənin, mərhələnin ömrü uzun olmur. Ədəbiyyatda da yeni üfüqlər, zirvələr, ədəbi nümunələr yaranmayanda mütləq geriləmə gerçəkləşir. M.Oruc Mirzə Cəlili çox sevir: "Mənim üçün bu ölçülərə cavab verən yazıçı Cəlil Məmmədquluzadədir. Xüsusən də onun inqilaba qədərki dövrü olduqca gözəldir. Dram əsərlərini, xüsusən də "Dəli yığıncağı"nı çox sevirəm. Bu saat bizim ağrılı yerimiz Qarabağ mövzusudur. Hələ ki, bu mövzunu ciddi şəkildə əhatə edə bilən bədii əsərimiz məncə, yoxdur. Düzdür, bu mövzuda əsərlər yazılıb, amma Qarabağ müsibətini, faciəsini bütünlüklə ifadə etmir. Çünki bu problemin kökündə daha böyük məsələlər var".

M.Oruc hazırda Hollandiyada yaşayan, amma ki, əsərlərini rusca yazan soydaşımız Gülşən Lətifxanın romanını ana dilimizə tərcümə edir. Qeyd edək ki, G.Lətifxan 1990-cı ildən Hollandiyada yaşayır: "Hələlik romanın adını şərti olaraq "Dağlı qızı" kimi tərcümə etmişəm. Əsərin mövzusunu bir holland kişi diplomatın Azərbaycana gələrək ictimai-siyasi vəziyyəti öyrənməsi, milli qayğılarımızı Hollandiyaya çatdırması təşkil edir. Bir sözlə, roman çağdaş dönəmdəki problemlərimizin dünyada necə anlaşılması sarıdan təəssürat yaradır".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 16 aprel.- S.14.