Aşıq dastanları İngiltərə kitabxanasının fonduna daxil edilib

Yaqub Mədətov: "Qərb mütəxəssisləri burada Şərq mədəniyyətini tədqiq edir"

Xalqın, dövlətin varlığının təsdiqində arxivlərin müstəsna rolu var. Dövlət Səs Yazıları Arxivinin direktoru Yaqub Mədətov bildirir ki, yarandığı vaxtdan arxiv ölkəmizin ictimai, siyasi, mədəni həyatını əks etdirən səs və video yazılarını toplayıb saxlamaq kimi vacib bir işlə məşğuldur. 42 yaşlı arxiv bu müddətdə xeyi uğurlar əldə edib. Zəngin bir xəzinə yaradılıb. Arxivin fondlarında 50 minə yaxın çox qiymətli səs və 700-dən artıq xüsusi qiymətli video süjetlər saxlanılır: "Bir neçə il qabaq arxivdə maraqlı bir lahiyə gerçəkləşdi: 1900-1940-cı illər ərzində yazılan səslərin toplanaraq portala daxil edilməsi işi böyük bir uğurla həyata keçirildi. Burada Azərbaycanın klassik xanəndələrinin səsləri yazılmış qrammafon valları, səslərin yazıldığı şirkətlər haqqında məlumatlar toplanıldı. Mütəxəssislər uğurlu bir portal yaradıldığını bildirdilər. Qeyd edim ki, respublika arxiv sistemində bu, ilk cəhd idi.

Sonra isə növbəti belə portalımızın təqdimatı oldu. Bu portal əvvəlkindən də uğurlu alındı. Əgər əvvəlki portalda xanəndələrimizin səsləri yazılmış valların təqdimatı var idisə, bu portalda Azərbaycanın 100 görkəmli şəxsi (siyasi xadimlər, Sovet İttifaqı, Sosialist Əməyi qəhrəmanları, elm, ədəbiyyat, incəsənət xadimləri və s.) haqqında məlumatlar toplanılmış, bu şəxslərin səslərindən nümunələr təqdim edilmişdi. Bunların hamısı vəfat etmiş şəxslərdir, onları daim xatırlamaq gərəkli bir işdir. Yaxın gələcəkdə bu sahədə işimizi davam etdirmək fikrimiz var. Arxivimizin fondlarında kifayət qədər material toplanıb".

Arxiv rəhbərliyi bu qiymətli səs və video soraqlarını daha etibarlı qorumaq və gələcək nəslə keyfiyyətli, olduğu kimi çatdırmaq yönündə daim çalışır: "1967-ci ildən bəri topladığımız lent yazıları kompüter vasitəsilə SD disklərə, video süjetlər isə DVD disklərinə köçürülür. Son illər arxiv olduqca maraqlı, gərəkli bir işi gerçəkləşdirdi. ABŞ vətəndaşı, əslən türk soydaşımız olan Seyid Onur Şenarslanla birlikdə maraqlı bir layihə üzərində çalışdıq. İngiltərənin "Kral" kitabxanasının layihəsində iştirak etdik, layihəni udduq. "Kral" kitabxanasının ayırdığı qrant hesabına S.Şenarslan Amerikadan xüsusi qiymətli səs yazı avadanlıqları aldı. İşə başlanıldı, arxivdə illərdən bəri qorunub saxlanılan aşıq yaradıcılığı nümunələrini toplayıb köçürdük. Qarşıya qoyulan məqsədə çatdıq, layihədə nəzərdə tutulan 50 aşıq dastanı yüksək səviyyədə təmizləndi, bərpa edildi və disklərə köçürüldü. İlk növbədə arxivdəki dastanlar bərpa prosesindən keçdi".

Audio və video yazılar ardıcıl olaraq bu qayda ilə bərpa edilməkdədir. Arxivdə quraşdırılan son avadanlıqlar müxtəlif vasitələrlə yazılmış audio yazıları oxutmaq üçün bundan sonrakı mərhələlərdə daha çox köməyə gələcək. Həmçinin köhnə valları təmizləmək üçün xüsusi məhlullar var ki, bu, 100 il əvvəl yazılmış hər hansı bir plastinkanın əvvəlki keyfiyyətini ən azı 80 faiz bərpa etmək imkanı verir: "Müxtəlif sürətlərdə yazılmış plastinkaların hər birinə aid ayrıca səstəmizləyici məhlullar əldə edilib. Məhlullar vasitəsilə təmizlənən plastinkalar xüsusi qurğu vasitəsilə qurudulur, sonrakı prosesdə isə köçürülür. Hələ dünyada elə bir avadanlıq yaradılmayıb ki, o bu və ya digər audio vasitəni 100 faiz bərpa edə bilsin. Hər halda köhnə səs yazılarının bu səviyyədə bərpa edilməsi çox böyük irəliləyişdir. Qeyd edim ki, ötən yüzilin əvvəllərində məşhur Azərbaycan xanəndələrinin xeyli sayda qrammofon valları yazılıb, hazırda həmin plastinkaların 500-ü arxivimizdə saxlanılır. Həmin plastinkaların üzərində iş gedir. Layihə üzrə köçürülən 50 aşıq dastanının hər birinin nüsxəsi İngiltərənin "Kral" kitabxanası fonduna daxil edilib".

Yaqub müəllim deyir ki, ilk dəfədir Azərbaycanla bağlı "Kral" kitabxanasında belə bir fond açılırdı: "İngiltərədə Azərbaycanla bağlı bu cür soraqlara böyük maraq var. Onlar qeyd edirlər ki, İngiltərədə Azərbaycanın folklor nümunələrinə, muğamlarına, aşıq sənətinə böyük şövqlə qulaq asılır, mütəxəssisləri heyran edir. Kitabxana həm də elmi-tədqiqat mərkəzidir. Qərbli mütəxəssislər burada Şərq mədəniyyətini, incəsənətini tədqiq edir, bu nümunələri diqqətlə araşdırırlar".

Bundan sonrakı mərhələlərdə bütövlükdə Azərbaycan aşıq sənətinin, saz-söz havalarının toplanılaraq disklərə köçürülməsi planlaşdırılıb. Bu mərhələdə təkcə arxiv materialları ilə kifayətlənilməyəcək, həmçinin bölgələrdə saxlanılan, əllərdə olan, sinələrdə yaşayan mənəvi sərvət nümunələri mümkün qədər toplanılacaq, sabaha çatdırılacaq.

Hazırda arxiv yeni binada məskunlaşıb. Qeyd edək ki, burada təkcə Səs Yazıları arxivi deyil, digər dövlət arxivləri də yerləşdirilib. Qeyd edək ki, "Qələbə" kinoteatrı ilə üzbəüz yerləşən keçmiş "Alunit" zavodunun binası hazırda dünya standartları səviyyəsində dövlət arxivləri üçün qurulub, təmir edilib. Vaxtilə burada bir neçə otaqda yerləşən Səs Yazıları Arxivi indi binada ayrıca bir mərtəbədə məskunlaşıb: "Arxiv dünya standartları səviyyəsində fəaliyyət göstərir. Sənədlərin qorunması üçün burada artıq ideal bir şərait var. Bu yaxınlarda Rusiyanın Milli Arxiv İdarəsinin rəisi gəlmişdi, şəraitimizə heyran olduğunu bildirdi. Dedi ki, bizdə belə şərait yoxdur. Bizim arxivlə bağlı dedi ki, Rusiyadakı Səs arxivi sizə həsəd apara bilər".

Arxivə Güney Azərbaycan aşıq sənəti ilə bağlı materiallar daxil olur. Tarixi Azərbaycan ərazilərindən gələn hər bir səs nümunəsi sabahımıza saxlanılır, qorunur. Yaqub müəllim qeyd edir ki, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən daim arxiv sənədləri daxil olur: "Arxivin komplektləşdirilməsi işi yüksək səviyyədə həyata keçirilir. Artıq soydaşlarımız gözəl başa düşürlər ki, öz yaradıcılıqlarını evdə arxiv ölçülərinə uyğun gəlməyən bir şəkildə qorumağın əhəmiyyəti yoxdur. Bu mənada ən etibarlı yer arxivlərdir. Qəzetiniz vasitəsilə xahiş edirəm ki, kimdə köhnə səsoxudan məişət avadanlıqları, plastinkalar varsa, arxivimizə hədiyyə etsinlər. Bilsinlər ki, bu aparatlar vasitəsilə xalqımızın ən gözəl səs inciləri əbədi həyat qazanacaq".

Azərbaycan aşıq sənətinin dünya miqyasında daha geniş səviyyədə tanıdılması yönündə işlər artmaqdadır. Türkün yenilməz, bənzərsiz ruhunun ifadəsi olan aşıq sənətinin bu mənada tanıdılmasının yeni üfüqlərinin yaradılması xəlqi qədimliyimizə, bir xalq olaraq mənəvi cəhətdən zənginliyimizə dəlalət edən məsələdir. Yaqub Mədətov rəhbərlik etdiyi arxivdə aşıq sənətinə aid xeyli soraqların qorunduğunu, bu qiymətli nümunələrin yeni səviyyədə, imkanlarla üzünün köçürülərək sabah üçün saxlanıldığını bildirir: "Arxivimizdə 1200-ə qədər qiymətli folklor nümunələri, dastanlar toplanıb". Arxivdə Azərbaycan aşıq sənətinin ötən yüzilin 30-cu illərinə aid səs nümunələri də saxlanılır. Yaqub müəllim deyir: "Ötən yüzilin sonlarında bu nümunələri maqnitofon lentlərinə köçürməklə xilas edə bildik. Bir müddət sonra isə elmi-texniki inkişafın son nailiyyətlərindən olan kompüter əldə olundu. Bu nümunələrin artıq ardıcıl şəkildə yeni səs daşıyıcıları olan SD disklərinə köçürülməsinə başlanıldı. Arxivin fondlarındakı qiymətli video süjetlər arasında aşıq sənətinə aid soraqlar da toplanıb".

Ötən il Muzey Mərkəzində aşıq sənəti ilə bağlı keçirilən tədbir barədə danışan Y.Mədətov deyir: "O tədbirə gələn YUNESKO nümayəndələri aşağıdakı məsələlərə cavab almaq istəyirdilər: əvvəla, Azərbaycanda aşıq sənəti hansı səviyyədədir: yəni inkişafdadır, ya məhv olmaq ərəfəsindədir? Ümumi fikir bu oldu ki, aşıq sənəti heç vaxt məhv ola bilməz, çünki bu, minillərdən bəri yol keçib gələn xəlqi sənətdir".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.-7 fevral.- S.14.