"Folklor xalqın taleyidir"

1930-cu illərdə millətin folklorşünasları da amansız şəkildə məhv edilib

Bu gün xalqın, dövlətin mənəvi dayaqlarının daha da möhkəmlənməsi yönündə folklorun gərəkliyi gündən-günə artır. AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, tanınmış folklorşünas-alim, professor Hüseyn İsmayılov folkloru xalqın, fərdin, etnosun, xalqın yaddaşı kimi təsnif edir, xalqın varlığının söz və sənət kodları ilə onun yaddaşında inikas olunduğunu bildirir: "Folklor xalqın taleyidir: hər bir etnosun taleyi onun milli yaddaşa nə dərəcədə bağlılığından asılıdır. Yaddaşına qayıda bilən xalq onu millətlər içində millət edən zirvəyə qalxa bilir. Hər bir xalqın bir millət kimi bütövlüyü, ölkə kimi tamlığı və təhlükəsizliyi etnokosmik yaddaşın onu hansı şəkildə ayaqda saxlamasından birbaşa asılıdır. Azərbaycan folklorşünaslığının çağdaş durumunu obyektiv şəkildə səciyyələndirmək üçün onun işini ilk növbədə keçən yüzildə görülmüş işlərlə müqayisə etmək lazım gəlir".

İsmayılov son yüzildə, daha konkret desək, XX yüzildə Azərbaycan folklorşünaslığının nəzəri-praktiki nəticələrini belə yekunlaşdırır: "Ötən yüzilin əvvəllərində Azərbaycan folklorunun toplanması uğrunda millətin fədai ziyalıları, sözün gerçək anlamında, ağır bir mübarizə apardılar. "Yoxdur millətimin xətti bu imzalar içində" məfkurəsini əldə rəhbər tutub, millətimizin mənəviyyat imzasını imzalar içində bərqərar etmək üçün hər cür çətinliyə sinə gərdilər. Çoxsaylı folklor mətnləri toplandı və çap edildi. 1920-30-cu illərdə Azərbaycan folklorşünaslığı elmi-nəzəri baxımdan inkişaf etdi. Azərbaycana dəvət edilmiş sovet alimləri burada özlərinin tədqiqatlarını davam etdirməklə gənc Azərbaycan folklorşünaslarının nəzəri biliklərinin formalaşmasına həm mənəvi, həm də təcrübi baxımdan istiqamət verdilər. 1930-cu illərdə millətin intellektual potensialının qaymaqları, o cümlədən folklorşünasları amansız şəkildə məhv edildi və Azərbaycan folklorşünaslığının bütün səviyyələr üzrə mütərəqqi inkişafına balta çalındı. Elə həmin illərdən başlamaqla sovet imperiyasına sədaqətlə qulluq edən folklorşünaslar formalaşdırılmağa başladı. Onların vəzifəsi Azərbaycan folklorunu sovet-sosialist ideologiyasının standartlarına uyğunlaşdırmaqdan, bu alınmadıqda isə, ümumiyyətlə, saxta folklor mətnləri yaratmaqdan ibarət idi. Həmin dövrdə Azərbaycanın mütərəqqi folklorşünasları öz fəaliyyətləri çərçivəsində folkloru və folklorşünaslığımızı xilas etməyə cəhd göstərsələr də, onların təşəbbüsləri kütləvi fəaliyyətə çevrilməyərək, azsaylı folklor nəşrləri və tədqiqatlarından irəli getmədi. AMEA-nın Folklor İnstitutu tarixin süzgəci rolunu oynayaraq XX yüzillə XXI yüzilin, XX minilliklə XXI minilliyin arasında dayanıb, bütöv bir epoxanı öz içindən keçirdi və millətin bu sahədə gələcəyinə gedən işıqlı yolun əsasını qoydu".

H.İsmayılov qeyd edir ki, qısa müddətdə "İlkin folklor nəşrləri" seriyasından neçə-neçə kitablar çap edilərək xalqa qaytarılıb. Xüsusilə 1930-cu illərin qanlı repressiyalarının qurbanı olmuş S.Mümtaz, Ə.Abid, H.Əlizadə, V.Xuluflu, B.Behcət və bu kimi millət fədailərinin folklorşünaslıq irsi çap olunmaqda və haqlarında araşdırılmalar aparılmaqdadır.

XX yüzil Azərbaycan folklorşünaslığının əldə etdiyi elmi-nəzəri təcrübə Folklor İnstitutu üçün heç də onun biganə qaldığı mərhələ yox, məhz üz tutduğu, öyrəndiyi, intellektual fəaliyyətini onun bütün tərəfləri səviyyəsində modelləşdirib müasirləşdirdiyi təcrübədir. Elə bir təcrübə ki, özünün bütün uğurlu və qüsurlu, yararlı və yararsız, faydalı və zərərli tərəfləri ilə bu gün aktualdır. Folklor İnstitutu XX yüzil Azərbaycan folklorşünaslığının bütün mütərəqqi ənənələrinin varisi və davamçısıdır. AMEA Folklor İnstitutu yarandığı gündən çox böyük işlərə imza atıb, folklorumuzun toplanması, nəşri və tədqiqi istiqamətlərində çoxsaylı işlər görüb. Həmin işlərin sayı və çeşidi zəngindir".

H.İsmayılov bildirir ki, "Azərbaycan Folkloru Külliyyatı"nın nə vaxtsa poliqrafik-fiziki baxımdan tamamlanması mümkündür. Lakin xalqımızın mənəvi-milli həyatının ən böyük hadisələrindən biri olacaq bu proyektin fəlsəfi baxımdan tamamlanması mümkünsüzdür: "Azərbaycan xalqının folklor yaradıcılığı bitməz-təkənməzdir". AMEA Folklor İnstitutunun yarandığı gündən gördüyü işlər barəsində qısaca məlumat verən H.İsmayılov deyir: "Folklor İnstitutu respublikamızda folklorun toplanması, nəşri və öyrənilməsi ilə bağlı rəsmi dövlət qurumu, Milli Elmlər Akademiyasının müstəqil institutudur. Ölkədə aparılan folklorşünaslıq işlərinin hamısı bu institutda koordinasiya olunur. Bu baxımdan, Azərbaycan folklorşünaslıq elminin çağdaş simasını bütün səviyyələr üzrə institutumuz təşkil edir".

İnstitutda ötən illər ərzində onlarla sanballı tədqiqat işləri müdafiə olunub. Bu baxımdan, AMEA Folklor İnstitutu Azərbaycanda folklorşünas kadrların hazırlandığı mərkəzdir: "İnstitut yarandığı gündən coşğun şəkildə Azərbaycan folklorunun toplanması, nəşri və tədqiqi işi ilə məşğuldur. İnstitutda çox zəngin folklor arxivi yaradılıb. AMEA Folklor İnstitutu folklor mətnlərinin çapını iki əsas nəşrlə həyata keçirir: "Azərbaycan folkloru antologiyası" - bu, regional-məhəlli folklor antologiyasıdır. Artıq çoxsaylı cildləri çapdan çıxıb. Burada Azərbaycanın Göyçə, Şirvan, Naxçıvan, Şəki, Qaraqoyunlu, Gəncəbasar, Muğan və s. bölgələrinin folkloru həmin folklor mühitləri üçün xarakterik olan bütün janrlar səviyyəsində təqdim olunur. İkincisi, "Azərbaycan Folkloru Külliyyatı"dır.

AMEA Folklor İnstitutu respublikada folklora dair aparılmış tədqiatları iki nəşrlə gerçəkləşdirir. "Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər" məcmuəsi keçən əsrin 60-cı illərinin əvvəlində fəaliyyətə başlayıb. Sovet dönəmində cəmi yeddi sayı çapdan çıxıb. AMEA Folklor İnstitutu yaradıldıqdan sonra artıq məcmuənin 28-ci cildi çap olunub. Bu, Azərbaycanda folklorşünaslıq sahəsində ən nüfuzlu akademik nəşrdir. Burada çap olunan tədqiqat işləri Azərbaycan folklorşünaslıq elminin simasını təşkil edir. "Dədə Qorqud" dərgisi yeni yüzilin əvvəlindən nəşrə başlayıb. Burada folklorşünaslıq tədqiqatları, folklor mətnləri çap olunur. Jurnal həm də Azərbaycan və türk dünyasının folklor həyatını işıqlandırır. İnstitut hər il "Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə" adlı beynəlxalq folklor konfransı (simpoziumu) keçirir. Bura dünyanın hər yerindən folklorşünas alimlər dəvət olunur. Konfransın materialları dərhal çap olunaraq oxucuların ixtiyarına verilir. Folklor İnstitutu bu konfransla dünya folklorşünaslarını bir araya gətirir və ümumtürk folklorşünaslığının inkişafına böyük təkan verir. Qarşıda isə böyük vəzifələr durur. Azərbaycanın dövlət müsətəqilliyi möhkəmləndikcə onun milli-mənəvi dayaqlarından biri olan folklorşünaslıq elmi də durmadan inkişaf edəcək".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 3 iyul.- S.14.