Məhv olmayan türklər - Krım tatarları
Onlar çoxlu itkilər versə də, ruhlarını qorumağı bacardılar
Bu yaxınlarda Krım
tatarlarının tarixi yurdlarından deportasiyasından 65 il
ötdü. Ümumən 20-ci yüzil türk
xalqlarının həyatında daha ağrılı dövr
oldu. Araşdırmaçı Mahmud Allahmanlı
Krımtatarların mədəniyyət tarixinin
araşdırılması ilə məşğul
olmasının səbəbini belə açıqlayır:
"Böyük tarix yaşamış krımtatarlar tarixin ən
incə qatlarını, gündəlik qayğılarından
tutmuş həyat amallarına kimi nə varsa, mədəniyyətlərində
ifadə edə biliblər. Türkün bu qolu təkcə
böyük tarix yaratmayıb, həm də böyük mədəniyyət
düzənləyib. Sovetlər imperiyası son yüzildə
bu xalqın başına olmazın bəlalar gətirdi. Tarixin
çox əski qatlarından süzülüb gələn bu
nümunələrin məhvi siyasəti yeridildi. Krımtatarlar
dədə-baba torpaqlarından sürgün olundu. 1944-cü
ilin 18 mayında böyükdən-kiçiyə
bütövlükdə bir xalq deportasiya edildi. İtkilər, sarsıntılar,
fəlakətlər deportasiyanın
özündən doğan
fəsadlar idi. Krımtatarların da tarixi abidələri, maddi-mədəniyyəti, mənəvi
dəyərləri bu
ağırlığı yaşadı.
Eyni zamanda mənəvi mədəniyyəti
bütövlükdə sarsıntılarla
üzbəüz qaldı.
Ədəbiyyat aşınmalarla
üzləşdi. İmperiya
məqsədli olaraq Krımtatarların tarixi abidələrində,
dastan və rəvayətlərində düzəlişlər
yolunu tutdu. Məlum nümunələrin
məhvindən əlavə,
redaktə olunmuş yeni variantlar ortaya qoyuldu. Ancaq bütün baş verənlərə xalq duruş gətirə bildi, məhv olmadı, ruhunu qorumağı bacardı. Şübhəsiz, böyük
itkilər də vardı. Krımtatarların
şifahi yaradıcılığında
xalqın ağrılarının,
sevincinin, insan sevgisinin, üzləşdiyi
bəlaların, ayrılıq
və vüsal məqamlarının
ifadəsi var. Ona görə də bu nümunələr
son dərəcə əvəzsizdir, xalqın
varlığını, mənəvi
dəyərlərini, mövcudluğunu,
kimliyini yaşadan nümunələrdir. Burada
fərdin hisslərindən
böyük ümumiləşmiş
ağrılara qədər
hamısı cəmlənir.
Türkün hər bir qövmü çətinliyin, ağrının,
fəlakətin nə
olduğunu yaxşı
bilir. Ona qarşı savaşı da, bu yolda
ölümü də
bacarır, oradan rahat, sevinc dolu
həyata yol başlamağı da mümkün sayır. Çünki böyük
düşüncələrlə yaşayan xalqların fəlakəti həmişə
böyük olur. Sovetlər imperiyası zamanı sözün həqiqi mənasında Krımtatarlarının üzü
gülmədi. Bunun tarixi isə bir qədər əvvələ gedib çıxır. Belə
ki, Krım xanlığının süqutu
rus şovinizminin fəallaşmasına səbəb
oldu. Artıq 18-ci yüzillikdən başlayaraq
Krımtatarlarına qarşı
müxtəlif təzyiqlərə
rəvac verildi. Həmin ərazilərdə
rusların yerləşdirilməsi
də düşünülmüş
siyasətin bir hissəsi idi. Bütün bu müdhiş hadisələr
Krımtatarların xalq
yaradıcılığında, yazılı ədəbiyyatında
əksini tapır".
Krımtatarların
tanınmış nümayəndələrindən biri Bəkir
Çobanzadədir. Azərbaycan dilçiliyinin, ictimai fikrinin
inkişafında Bəkir Çobanzadənin özünəməxsus
rolu var. 44 il yaşayan alim bu müddət ərzində
ağrılarla, əzablarla dolu bir ömür sürüb. B.Çobanzadə
1896-cı ildə Krım quberniyasının Qarasubazar kəndində
anadan olub. Atası çoban olub, çətinliklə həyat
sürüb. Hətta balaca Bəkirin özü də 10
yaşına qədər çobanlıq edib. Fitri
istedadı, qeyri-adi qabiliyyəti onun burada uzun müddət
qalmasına imkan verməyib. Gənc B.Çobanzadə xeyirxah
adamların, imkanlı kənd camaatının köməkliyilə
Türkiyəyə yola düşür: "Hətta o, bir
müddət maddi ehtiyac ucbatından çayçı
yanında şagird işləməyə məcbur olub. İstanbul
Universitetində fransız və ərəb dillərini də
öyrənib. Məktəbi müvəffəqiyyətlə
qurtaran B.Çobanzadə Macarıstandakı Peşte
universitetinin filologiya faültəsində təhsil alıb. O,
burada akademik Dyul Nemətin rəhbərliyilə 1920-ci ildə
dilçilik mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə
edib. "Türk-tatar dialektolojisi", "Türk dili",
"Türk qrameri", "Elmi qarmerin əsasları", həmçinin
ədəbiyyatşünas kimi "Son dövr Krım-Tatar ədəbiyyatı"
(1928), "Türk ədəbiyyatı" (1929), "Türk
dili və ədəbiyyatı" və başqa kitabların
müəllifidir. B.Çobanzadə keçmiş SSRİ-də
türkologiya sahəsində ilk elmlər doktoru, professor
olub". O, hələ erkən yaşlarından "Krım
milli firqəsi"ndə digər ziyalılar kimi ideoloq rolunda
çalışıb. Ziya Göyalpın
turançılıq düşüncələrilə bir
müddət yaşayıb.
Yaradıcılığının bir hissəsini də
yazdığı şeirləri təşkil edir. 1924-cü
ildə Bakıya gəlir, həyatının sonuna qədər
burada yaşayır. Krımda "burjua ideoloqu" kimi təqib
olunan Çobanzadəyə hücumların növbəti
dalğası Bakıda başladı. O, bu ittihamla da
böyük işgəncələrə məruz qalır, nəhayət,
1937-ci il oktyabrın 13-də güllələnir".
Mahmud Allahmanlı
"Krımtatar ədəbiyyatı" kitabında
böyük tarixi, mədəniyyəti olan Krım
tatarlarının şifahi və yazılı ədəbiyyatının
problemlərilə bağlı söhbət açıb. Tədqiqatçı
"Ədigə"nin, "Çorabatır"ın,
"Koplantı batır"ın, "Kozukurpəç"in
geniş təhlilini verib, bu dastanların türkün qəhrəmanlıq
tarixində yerini göstərməyə
çalışıb. Krım tatarlarının məşhur
sənətkarı Aşıq Ömərin (17-ci yüzil)
yaradıcılığını ortaq türk şeiri ənənəsi
bağlamında araşdırıb, onun Qafqazda, Ön Asiyada nə
qədər məşhur olduğunu faktlar əsasında
göstərib. Sofi Məhmət Gəray xan Kamilin, Hüseyn
Şamil Toxtarqazinin, İdris Asaninin, Şakir Səlimin
yaradıcılığı və Krım tatar ədəbiyyatının
inkişafında tutduqları yer haqqında bilgilər verib.
Qaliboğlu Elçin
Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 5 iyun.- S.14.