Dünya Böyrək Günü

Dünyada 500 milyondan çox insan xroniki böyrək xəstəliyindən əziyyət çəkir

Elm və texnikanın, yetərli sayda orqan köçürmə klinikalarının nə qədər inkişaf etməsinə rəğmən hələ də orqanlar üçün gözü yollarda qalanlar var. Böyrək xəstələri daha çoxdur. Dünyada 500 milyondan çox insan xroniki böyrək xəstəliyindən əziyyət çəkir. Minlərlə insan böyrək aparatlarından asılı vəziyyətdədir. Elə bu səbədən də hər il 12 Mart Dünya Böyrək Günü kimi qeyd olunur.

Kütləvi hal alır

Azərbaycanda 1,1 min nəfər xroniki böyrək çatışmazlığından əziyyət çəkən xəstə var. Bu xəstələrdən 700-ü dövlət hesabına hemodializ alır. Qardaş Türkiyənin timsalında da gerçəkliklərə diqqət yetirək. Bu ölkədə 4 milyon insan xroniki böyrək çatışmazlığından əziyyət çəkir. 50 min nəfər hemodializə, yaxud böyrək aparatlarına qoşulmuş vəziyyətdə həyat sürür. Gözləyirlər ki, kimsə orqan bağışlayacaq və o da həyata dönəcək. Bir xəstənin illik hemodializ və dərman xərci 23 min dollardır. Xəstəxana xərcləri də üstünə gələndə, tam olur. Ümumilikdə, bu ölkədə hemodializə ildə 600 milyon dollar xərclənir.

Qısası, artıq Türkiyədə böyrək xəstəliyi kütləvi hal alıb. Türk həkimlərinin hesablamalarına görə, bu gün 50 min diyaliz xəstəsi 2015-ci ildə 103 mini keçə bilər. Bununla da büdcənin yükü ikiyə qatlana bilər. Böyrək əməliyyatları 30-35 min, qaraciyər əməliyyatları isə 50-55 min dollardır.

İnkişaf etmiş ölkələrdə də vəziyyət ürək açan deyid. ABŞ-da böyrək gözləyənlərin sayı 61-mindir. İldə yalnız 15 faizinə böyrək köçürülə bilir. İllik xərci 12 milyard dollardır. Hollandiyada ilk xərcləri dövlət ödəyir.

Xəstəliyə hipertaniya və şəkər səbəb olur

Böyrəklər əhəmiyyətli fuknsiyalarını itirdiyi halda belə, son ana qədər bir əlamət vermir. Gözdən rahatlıqla qaça bilir. Hər yaşda ortaya çıxa bilər. Kəskin və xroniki olur. Kəskin böyrək çatışmazlığı xroniki böyrək çatışmazlığı ilə nəticələnə biləir. Xroniki böyrək çatışmazlığı 5 mərhələlidir. Hər mərhələ böyrəyin yumaqcığında süzülmənin getdikcə pozulmasını göstərir və qanda kreatinin səviyyəsi bu pozulmanın göstəricisidir. Hemodializə və ya böyrək köçürülməsinə ehtiyacı olanlar xəstəliyin ən ağır formasını yaşayanlardır. Bu böyrək çatışmazlığının terminal stadiyası da adlanır. Dünyada bütün hemodializ mərkəzlərində müalicə olunan xəstələrin əksəriyyəti də dializə girmək məcburiyyətində qaldıqlarını son gün öyrəniblər.

Böyrək çatışmazlığının dünyada artımına səbəb hipertaniya və şəkər xəstəliyidir. Elə bu səbəbdən də "Qan təzyiqini aşağı tut, böyrəyini qoru" şüarı qəbul olunub. Çünki böyrəklə qan təzyiqi bir-biri ilə sıx əlaqədar olduğundan ikisi də normada saxlanmalıdır. Böyrəyi sıradan çıxaran səbəblərdən ən dəhşətlisi şəkər xəstəliyidir.

Böyrəklərin işi bədəndəki duzu tutub və ya xaric edib, damarlarda qan təzyiqini nizamlamaqdır. İnsanlar ölümcül xəstəliklərdən sayılan hipertaniyadan qorunmalı, əsasən gənclər duzlu yeməkdən çəkinməlidirlər. Ümumiyyətlə, xroniki böyrək çatışmazlığı olan xəstələrdə aterosklerozun yaranması ehtimalı böyükdür. Bu, ürək-damar xəstəliklərinə səbəb olur və xəstəliyin gələcək gedişini daha da pisləşdirir.

Hemodializ aparatlarına məhkum olan xəstələrə əgər böyrək tapılmazsa, 5 il sonra ölürlər. Böyrək köçürülənlər hemodializlərə nisbətən 2,5-3 qat artıq yaşaya bilirlər.

Çoxlu su içmək xeyirlidir. Ancaq bəzən su da şəkər, təzyiq və digər iltihabi xəstəlikləri önləyə bilmir.

Qaraciyər, böyrək, digər orqanlar gözləyən xəstəniz gözünüzün önündə əriyir. Gözləməkdənsə, ciyərinizin bir parçasını, böyrəyinizin birini verə bilərsiniz. Ancaq həkimlər deyir ki, dünyasını dəyişənlər əvvəlcədən orqanlarını bağşılasaydılar, bu, yerinə düşərdi. O zaman sağlam insanların əməliyyata girib, böyrəyinin birinin götürülməsi məcburiyyəti yaranmazdı.

Son illər orqan bağışlamaqla bağlı keçirilən kampaniyalar baxımından İspaniya 35 milyonla ilk sıralardadır. Türkiyədə hər 1 milyon insandan 3-ü orqanlarını bağışlayır. ABŞ dünyada ən çox orqan köçürən ölkədir. İldə 16 min böyrək köçürürlər. Orqan bağışlayanlar da artır. Ancaq buna baxmayaraq xəstə sayı da durmadan artır. Hər il köçürmələrin üstünə 1000 əlavə edilsə də, siyahıya 5 min yeni xəstə adını qeyd etdirir.

Ən çox xərc tələb edən sahə

Ağdəniz Universitetinin Orqan Bağışı Mərkəzinin professoru Alpər Dəmirbaş deyir ki, insanlar sağlamlıqlarına laqeyddirlər. Əksəriyyəti son gün gəlirlər. Hətta qan təzyiqinin olmasından belə xəbərləri olmayanlar da olur. Birbaşa diyalizə qoşulurlar. Avropa və ABŞ-da fərqlidir. Ailə həkimlərinin məsləhəti ilə şəkər, təzyiq və digər xəstəlikləri nəzarət altına alırlar. Orqan köçürmələri iqtisadi baxımdan ən çox xərc tələb edən tibb sahəsidir. Hazırda ABŞ və Avropa bu barədə müzakirələr aparılır.

İnsanlarda 2-dən çox böyrəyin olması anomal hal sayılır. Dəmirbaş təcrübəsində hətta 4 böyrəkli insana da rast gəldiyini söyləyib. "Artıq böyrək"lərin orqanizmə xeyrindən çox ziyanı var. Məsələn, böyrəkdə daş olan zaman kanalların bitişik olması yeni problemlər yaradır. Üstəlik də eyni damar sistemindən qidalandıqlarından bu böyrək digər xəstəyə köçürülə bilməz.

Ucuz böyrək də dərd gətirir

Bir çox xəstələr ucuz olduğuna görə Misir, İraq, İran, Pakistan və Hindistan kimi ölkələrə üz tuturlar. Sağlam böyrəyin qiyməti 25-30 min dollar olduğu halda bu ölkələrdə 5-10 min dollar ucuz başa gəlir. Ancaq oradan qayıdan xəstələr bu dəfə daha böyük probelmlərlə uz-üzə qalırlar.

Çünki əməliyyatlar zamanı xəstələrin Hepatit B, Hepatit C və AİDS kimi infeksiyalara yoluxma risqi böyükdür. Alınan iki damla qan stolun üzərində bir-birinə qarşıdıralaraq, uyğun gəlib-gəlmədiyini öyrənirlər. Önəmli olan insanın sağlamlığıdır. Bir canlı insandan əgər böyrək götürülərsə, həmin şəxs də son dərəcə sağlam olmalıdır. Tək böyrək risqli deyil. Həyatını normal davam etdirirsən. Qan qrupu uyuşmayanlar da böyrəklərini verə bilərlərmiş. İlk olaraq 1989-cu ildə Yaponiyada təcrübədən keçirilib. 2001-ci ilin sonuna qədər Yaponiyada 55 orqan köçürmə mərkəzində qan qrupu uyğun gəlməyənlərə də böyrəklər köçürülüb. 1989-2001- arasında böyrək köçürmələrində 10 faizinin qan qrupu uyğun gəlməyib. İlk illər risqli görünsə də, son 10 ildir Yaponiyada qanı uyğun gələnlə gəlməyənə fərq qoyulmur. Yaponiyada dini inanclara əsasən, ölən şəxsin orqanlarını götürmürlər. Bu ölkənin təməl orqan qaynağı sağlam insanlardır. 120 milyonluq Yaponiyada diyalizə qoşulan xəstələrin sayı 219 mindir. Elə buna görə də qanın uyğun gəlib-gəlmədiyinə fikir vermirlər. Ancaq ümumən dünyada hemodializə qoşulub böyrək gözləyənlərin bəzən bəxtləri gətirmir. Bəziləri həyatlarını itirir, növbəsi hələ də gəlib çatmır.

Əsas düşməni fast-food yeməkləridir

Türkiyənin Konya bölgəsində 3 il öncə böyrək çatışmazlığından həytanı itirən Doğan ailəsinə bu yaxınlarda növbəsinin çatdığını xəbər veriblər. Həmin xəstəyə Türkiyədə böyrək tapılmayıb, 10 il öncə Hindistanda köçürülüb. Ancaq qan qrupu uyğun gəlmədiyindən bədən böyrəyi qəbul etməyib. Gəlib Türkiyədə yenidən növbəyə yazılıb. İllərlə gözləyib, böyrək tapılmayıb ki, tapılmayıb.

Ancaq ikidən çox böyrəyi olanlar da var. Elə həmin ölkənin Trabzon bölgəsində 3 böyrəkli bir şəxs böyrəklərinin birinin bağışlanması üçün gələn tələblərdən bezdiyini söyləyib.

Böyrəklərinin biri sağ, digərlərinin isə sol tərəfdə yerləşir və cüt böyrəklər eyni kanala birləşib. Onu ayırmaqsa mümkün deyil. Ancaq bunu heç kimə başa sala bilmir. Yoxsulluq orqanları da satdırır. Trabzonda 44 yaşlı Mahmut Vural adlı şəxs yerli qəzetlərə "təcili böyrək satılır" elanı verib. İşdən çıxarılan Vural uşaqlarına baxa bilmədiyi, 5 aylıq ev kirayəsini ödəyə bilmədiyi üçün böyrəklərini satışa çıxarıb.

Bu tip elanlara İnternetdə də rast gəlmək mümkündür.

"İçki, siqaret yoxdur. Qan qurupum A RH. Təcili pula ehtiyacım var, böyrəyimi satıram. İstəyən mobil telefonuma zəng etsin"... "Ailəmin dağılmasının yalnız bu yolla qarşısını ala bilərəm. Təcili böyrək satılır"... Əksəriyyəti işsizlik, yoxsulluq səbbəbindən böyrəyini satır. Ancaq araşdırmalara görə, İnternet üzərindən orqanlarını satanlar arasında əsgərlikdən yayınmaq, asan yolla pul qazanmaq istəyənlər də az deyil.

Böyrəklərin ən böyük düşməni fast-food yeməkləridir. Dünyada böyrək xəstələrinin 15-20 faizi uşaqlardır. Bu səbəbdən də uşaqlar meyvə-tərəvəz yeməli, qızartma, duz və şəkərdən uzaq durmalıdırlar. Valideynlər fast-food restoranlarında uşaqların yedikləri, içdiklərinə fikir verməlidirlər.

Sonda onu da deyək ki, Azərbaycanda 12 hemodializ mərkəzi fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda ilk böyrək köçürülmə əməliyyatı 2005-ci ildə Mirqasımov adına Respublika Klinik Xəstəxanasında gerçəkləşdirilib. Artıq Azərbaycanda 7 nəfərə böyrək köçürülüb...

Nuranə Tofiqli

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 12 mart.- S.13.