Qərb elmi kəşfləri Şərqdən öyrənib

Nəsirəddin Tusinin əsərlərində Amerikanın müasir koordinatına uyğun quru hissəsinin olması ilə bağlı qeydlər var

Bu gün Qərbin elm sahəsində Şərqdən üstün olduğunu hər kəs etiraf edir. Hətta Qərbdə elələrinə də rast gəlinir ki, ümumiyyətlə, elmin beşiyinin əzəldən Qərb olduğunu iddia edir, elmi Şərqə yad sayırlar. Ancaq tarix göstərir ki, gerçəkliklər fərqlidir. Avropada intibah dövrü başlayana qədər Şərq elm sahəsində Qərbdən dəfələrlə öndə olub. Ancaq bu gün hələ də təhlil olunan müxtəlif səbəblərdən XV-XVI əsrdən başlayaraq Şərq Qərbdən geri qalmağa başlayıb.

İndi isə tarixə müraciət edək.

İslam elmə xüsusi diqqət ayırıb

Öncə onu deyək ki, dinimiz İslam da elm öyrənməyi təşviq edib. Həzrəti Məhəmmədə (s) Həra dağında peyğəmbərlik verilərkən ona nazil olan ilk ayələr "Oxu" əmri ilə başlanmışdır. "Elm" kəlməsi və ondan alınan isim və fellər Quranda təqribən 750 dəfə işlənmişdir. "Beşikdən qəbrə qədər elm öyrən", "Elm Çində olsa belə onun dalınca get"-deyə əmr edən Peyğəmbərimiz (s) müxtəlif döyüşlər, müharibələr zamanı əsir tutulan kafirləri, pul və mal-dövlət müqabilində deyil, məhz on nəfər müsəlmana yazıb-oxumağı öyrətmək şərti ilə azad edirdi.

Kitab və kitabxanaların avropalılar üçün dəyərsiz əşya olduğu zaman və bütün Avropanın kilsə və monastrlarında cəmi 500 dini kitabın mövcud olduğu bir vaxtda, İslam ölkələri zəngin kitabxanalar və elm mərkəzləri ilə bəzənmişdi. Bağdad şəhərində "Beytül-hikmət" adlı kitabxanada (215-ji ildə təsis olunub) 4 milyon, Şamın "Qrablos" kitabxanasında 3 milyon, Qahirədə "Səltənət" kitabxanasında isə 1 milyon kitab mövcud idi. Orada mövcud olan kitablar müxtəlif dillərdə, müxtəlif elmi fənləri əhatə edirdi.

Tiqranometriyaya dair ilk ciddi əsəri Tusi yazıb

Bəzi faktlara da diqqət yetirək. Avropalıların bu gün işlətdikləri riyazi terminlərin çoxu ərəb mənşəlidir. "Alqebra" ərəbcə əl-cəbr deməkdir. Fransız dilində hesab rəqəmlərinə "ərəb rəqəmləri" deyilir. Triqonometriyanın gerçək mənada əsasını qoyan Bəttanidir (858-929). Sinusu tapanlar da müsəlmanlardır. Triqonometriyaya tangens, kotangens və kosekansı Əbül-Vəfa (940-998) gətirib. Triqonometriya ilə bağlı ilk elmi və ciddi əsəri Nəsrəddin Tusi (1210-1274) yazmışdır.

Sıfrı ilk dəfə işlədən Xarəzmi (780-850) cəbr elminin təməlini qoyub. İlk cəbr kitabını "əl-Cəbr vəl-müqabele"ni də o yazıb və həmin əsər bu gün cəbr elminin təməli sayılır.

Ədəddən və vergüldən ilk istifadə edən də müsəlmanlar olub.

Nyutona aid edilən binom formulunu cəbrə qazandıran isə Ömər Xəyyamdır. Differensional hesab da Nyutondan əvvəl Sabit Kurra (vəfatı 901-ci il) tərəfindən tapılmışdır. Geometriyadan ilk istifadə də Dekart (1596-1650) deyil, Sabit ibn Kurradır. Avropalılardan bir neçə əsr öncə funksiya fikrini ilk dəfə Əbu Reyhan Biruni ortaya atıb.

Onluq kəsr sistemini tapan, bu mövzuda əsər yazan ilk alim isə Qiyasəddin Cəmşiddir (vəfatı 1429-cu il). Şərqdə riyaziyyatçıların keçmişdə etdiyi mühüm kəşflər hələ də diqqət mərkəzindədir. Onlar səma cismlərinin hərəkətlərini öyrənmək və hesablamaq üçün nəzərdə tutulan "Astronab" cihazını da kəşf etmişlər.

Burini Amerikanın mövcudluğunu bilib

Şərqdə coğrafiya və botanika elmi də XVI əsrə qədər inkişafı ilə diqqət çəkib. Məşhur fransız tarixçisi Doktor Qustav Label yazıb ki, müsəlmanlar gəmiçilikdə həmişə mahir olublar və çox uzaq məsafələrə səfərlər ediblər, onlar Çin və Afrikanın ucqar bölgələri ilə ticarət əlaqələri saxlayıblar. Həmin dövrlərdə bu məntəqələr avropalılar üçün əl çatmaz yerlər sayılıb. Süleyman adlı səyyah öz "Səfərnaməsini" çap etdirib və bu kitab Avropada da nəşr olunub. Əbu Reyhan Biruni neçə əsr öncə Amerikanın mövcudluğundan bəhs etmişdir.

Orta əsrlərdə ən böyük botanik və əczaçı İbn Baytar (1190-1248), 1400-ə yaxın bitki və dərman təsvir edən kitabları ilə 16-cı əsrə qədər elmin mənbəyi olub. Kimya elminə gəlincə, Vil Dorant yazıb ki, kimya dedikdə, göz önünə Cordano Brunonun dünyanın 12 dahisi sırasında yer verdiyi "kimyanın atası" sayılan Cabir ibn Həyyan gəlir. Cabir ibn Həyyan İmam Sadiqin (ə) şagirdi və böyük elmi şəxsiyyətlərdən biri olmub. O, kimya elmində fövqəladə məharət qazanıb. Maks Mirhof onun barəsində belə deyib ki, Cabir bütün dünyada kimyanın atası sayılır, onun yüz cildə yaxın kimya elminə dair kitabı hələ də əllərdədir və həmin kitabların müasir kimyaya nüfuzu çox güclüdür. O, yaratdığı öz şəxsi labaratoriyasında bir çox turşuları kəşf edib, atomun ətrafında fırlanan elektron haqqında ilkin məlumat verib. Avropa alimləri etiraf edirlər ki, indiyədək kəşf olunan elementlərdən on doqquzunu o kəşf edib.

Kimya sahəsində kəşflər edən şəxsiyyətlərindən biri də Zəkəriyya Razidir. Doktor Mirhof bildirib ki, onun "Kimya sənəti" kitabı son zamanlarda bir hind şahzadəsinin kitabxanasından tapılıb. Razi bu kitabda müxtəlif maddələrin təsnifatını verib və onların hər birinin xassələrini dəqiqliklə göstərib. Razi sülfat turşusunu və saf spirti ilk dəfə əldə etmiş Şərq alimidir.

Tibbin İncili...

Xristianlar İbni Sina, Cabir İbn Həyyan, Həsən ibn Heysəm və Zəkəriyya Razinin kitablarını latınca tərcümə ediblər və hazırda da həmin tərcümələrdən istifadə edirlər. Doktor Qustav Loben yazır ki, Şərqdə müalicə üsullarında bir çox kəşflər edilib. O cümlədən, tif xəstəliyinin müalicəsində soyuq sudan istifadə olunub ki, bir neçə əsr sonra avropalılar da həmin üsula müraciət etməli olublar. Bir çox dərmanları xüsusi üsullarla hazırlanıb. Uzun əsrlər keçdikdən sonra Avropada həmin dərmanlar yeni üsul adıyla tətbiq edilir.

"Tibb" dedikdə həkimlər sultanı İbn Sina (980-1037) göz önünə gəlir. Onun "Qanun kitabı" qərbdə "Tibbin İncili" kimi tanınıb, illər boyu Avropa universitetlərində dərslik olub.

Məşhur təbib və kimyagər Məhəmməd ibn Zəkəriyya Razi (864-925) əksəriyyəti tibbə aid olan 200-dən çox kitab yazıb. O, çiçək, qızılca və qızdırma xəstəliklərini kəşf etmiş və bu mövzuda ilk əsəri yazmışdır. Bu əsərlər əvvəlcə latınca, 4 əsr müddətinə isə müxtəlif Avropa dillərinə tərcümə edilib.

İbn Sinanın "Qanun" adlı əsəri yüz illərcə göz sahəsində dəyərli kitab olaraq qalıb. Qeyd etmək lazımdır ki, gözdəki retina təbəqəsinin funksiyasından ilk dəfə bəhs edən İbn Rüştdür (1126-1198).

Kiçik qan dövranını Avropa alimlərindən təxminən 300 il əvvəl İbnun-Nəfis (1210-1288) kəşf edib və onu incəliklərinə qədər açıqlayıb. Əli ibn Abbas X əsrdə dövrümüzdəki müasir əməliyyatlara uyğun bir tərzdə xərçəngə qarşı əməliyyat keçirib. Onun qələmə aldığı "Kitabül-Məliki" adlı tibb ensiklopediyası indi də Qərbdə heyranlıqla oxunmaqdadır.

Mak-Kapın dediyinə görə, təkcə Bağdadda 60 aptek mövcud olub. Qeyd etmək lazımdır ki, ilk xəstəxana isə 707-ci ildə Vəlid İbn Əbdülməlik tərəfindən qurulub. Mak-Kap yazır ki, Qahirədə böyük bir xəstəxana tikilmişdi. Orada fəvvarələr, bağçalar və dörd iri həyət mövcud idi. Həmin xəstəxanaya müalicəyə gələn kasıb adamlar sağaldıqdan sonra oranı tərk edən vaxt onlara beş ədəd qızıl sikkə də verilirdi".

Fizikanın yaradıcıları

Yerin cazibə qüvvəsinin Nyuton tərəfindən kəşf edildiyini düşünürük. Halbuki, Razi və Biruni neçə əsr öncə yerin cazibəsini kəşf etmiş, bu sahədə nəzəriyyələr ortaya atıblar. İlk uçuş sınağını İsmayıl Cövhəri (950-1010) həyata keçirərək həlak olub. Əhməd Çələbi isə (17-ci əsr) ilk uğurlu uçuşu həyata keçirə bilib. O, taxta "qanadlar" ilə İstambuldakı Qalata qülləsindən Üsküdardakı damlara qədər uçub.

İlk təyyarəni hələ 880-cı ildə İbn Firnans adında bir İslam alimi qurub. O, quş tükü və qumaşdan istifadə edərək hazırladığı təyyarəsi ilə uzun müddət havada qalmış və daha sonra süzərək yerə enib. Qərbdə isə Oliver Rayt qardaşları 1903-cü ildə buna nail ola bilmişlər. Farabi (870-950) səsin fiziki izahını verib. İbn Karara (vəfatı 1100) ilk torna dəzgahını qurub. Əhməd ibn Musa "Mükəmməl nizamlar" adlı əsərində 1000-ə qədər avtomatik nəzarət sistemli alətin şəklini çəkib. Əbu İsmayıl əl-Nəzəri (vəfat: 1206) isə "Kitabül-hiyəl" adlı mükəmməl əsəri ilə kibernetikanın qurucusu olub.

Nəsirəddin Tusinin tələbəsi Qütbəddin Şirazi Dekartdan 300 il öncə göy qurşağı hadisəsini düzgün bir şəkildə izah edib.

Atomda böyük bir enerjinin olduğunu, parçalana biləcəyini və parçalandığı zaman Bağdadı alt-üst edə biləcək bir gücə sahib olduğunu irəli sürən Cabir ibn Həyyandır (721-805).
Şərqdə ən çox diqqət yetirilən sahələrdən biri astronomiya olub. Jordano Bruno (1546-1601), Kopernik (1743-1543) və Qaliley (1564-1642) kimi bir çox Qərb alimlərinə məhz Şərqdə əldə olunan nailiyyətlər ilham qaynağı olub. IX və X əsrlərdə dünyanın kürə şəkilli olduğunu və fırlandığını Musa qardaşları təsbit ediblər. Onlar Sincan səhrasını ölçərək yerin bir dərəcəlik meridianını təsbit etmişdilər. Sadəcə bir qədər yanılaraq ekvatorun uzunluğunun 3900 km-ə yaxın hesablayıblar. (Müasir elm isə onu 4000 km hesab edir).

Musa qardaşlarından səkkiz əsr sonra (1736) Madpetlisin rəhbərliyi altında Qərb alimləri bu sahədə "müvəffəqiyyətlər" əldə edə bildilər. Florensiyalı Qalileo Qaliley isə onlardan dörd əsr sonra dünyanın fırlandığını iddia etdi. Dünyanın məşhur astronomu arasında ön cərgədə yer alan Bəttaninin "Sabi cədvəlləri" adlanan astronomiya cədvəlləri 15-ci əsrə qədər Avropada əsas kimi qəbul edilirdi.

Tusinin dahiliyi

Qeyd etmək yerinə düşər ki, Nəsirəddin Tusinin əsərlərində də Amerikanın müasir koordinatına uyğun quru hissəsinin olması ilə bağlı qeydlər vardır. Azərbaycan astronomu Həbib Məmmədbəylinin yazdığına görə, Xristofor Kolumbun və Amerika Vespuçinin Nəsirəddin Tusinin bu əsərlərindən xəbəri olub. Avropa alimləri bunu gizlətməyə çalışsalar da, həmin səyyahların özü tərəfindən yazılan gündəliklər bunu deməyə əsas verir. Yəqin ki, Şərqin də bir zaman elmdə Qərbi qabaqlayacağı dövr yetişəcək. Cənubi-Şərqi Asiya ölkələrində son illər müşahidə olunan sürətli tərəqqini bunun əlamətləri saymaq olar. İnşaallah, gələcəkdə bu sahədə Azərbaycanın da adının çəkilməsinə nail olsaq, bu, bizim bir millət kimi ən böyük uğurlarımızdan biri olar. Bu millətin yenə də Tusilər yetişdirmək potensialı var...

Nuranə Tofiqli

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 2 may .- S.13.