Əcdadlarımız qədim dünyanın ən böyük mütəfəkkirləri imiş...

Molla Nəsrəddin, Bəhlul Danəndə lətifələri öz dövrünün riyazi düşüncəsinə əsaslanır

Filologiya elmlər doktoru Ramil Əliyev riyazi mifologiya yönündə uzun müddətdir ki, araşdırmalar aparır. "Mifoloji informasiyanın riyazi-funksional modelləşdirilmə təcrübəsi" kimi təsnif edilən araşdırma özünəməxsus sayıla bilər. Riyazi mifologiyanın bir elm kimi özünü təsdiq etməsi riyazi folklor mətnlərinə əsaslanır. Mifoloq-alim Seyfəddin Rzasoy onun araşdırmalarını Azərbaycan folklorşünaslığında yeni səhifə adlandırır: "Araşdırmaların dəyəri onun ilk növbədə milli folklorşünaslıq və mifologiyada yeni bir sahənin - riyazi mifologiyanın əsaslarını qoyması ilə müəyyənləşir".

Bəs riyazi mifologiya nədir, o, nəyi öyrənir? R.Əliyev bildirir ki, bu sahənin konkret elm sahəsi kimi inkişaf etməsi son illərə aiddir: "Belə ki, bu sahə ibtidai mifoloji görüşün köklərinin dərk olunmasına əsaslanır. İbtidai riyazi biliklərin mifoloji olaraq tətbiq edilməsi ibtidai icma quruluşunda fövqəladə yenilik təsiri bağışlayır. Çünki ibtidai hesablamaların aparılması mövcud cəmiyyət tipi üçün həyati məna kəsb edib. İlk insan üçün zaman anlayışı, vaxt ölçüsü ona öz həyatını tarazlamaq üçün lazım olub. Bu ehtiyacın nə zaman yarandığını, ibtidai icma cəmiyyətinin hansı dövründə əmələ gəldiyini söyləmək çətindir. Bircə bunu demək mümkündür ki, təbiəti öyrənən ilk insan hər şeyin zaman çərçivəsində baş verdiyinin şahidi olub. Fəsillərin bir-birini əvəz etməsi, işıq və qaranlıq anlayışına əsasən gündüz və gecənin tənasübü, bu hadisənin nə qədər müddətdə baş verdiyini müşahidə etdikcə ibtidai insanın şüurunda hesablamaq vərdişi özünə yer alıb. İbtidai insanın ən böyük nailiyyəti toplamaq bacarığına nail olmasıdır. Bu elm sahəsi cavan olduğu üçün onunla məşğul olanların sayı hətta barmaqla göstəriləcək qədər azdır. Bəlkə də bunun səbəbi ilk insanın sahib olduğu müəyyən ilkin riyazi düşüncəyə malik olmamağımız, daha üstün riyazi qavrayış tipinə yiyələnməyimizdir. Hər halda Azərbaycan gerçəkliyində sırf riyazi mifologiya ilə məşğul olmasa da, müəyyən məsələləri öyrənən alimlərimiz olub. Bu sahədə ilk qələm təcrübəsi kimi "Azərbaycan nağıllarının əhval-ruhiyyəsi" məqaləsində, "Məlikməmməd" nağılında 3, 7 və 40 saylarının mənasını, müxtəlif xalqlarda müqəddəs rəqəmlərin qəbul olunmasını (türklərdə 9, çinlilərdə 8, samilərdə 7 və 40, Misir və yunanlarda 12 saylarının müqəddəs hesab olunması) qeyd edən Y.V.Çəmənzəminli hətta qədim riyazi düşüncədə çillə, şər vaxtı kimi zaman anlayışlarının mifoloji şərhini verib".
"Molla Nəsrəddin" lətifələri ilə bağlı alimin araşdırmaları çox maraqlıdır: "Məsələn, Molla Həsrəddinin elmini yoxlamaq istəyən əcnəbi alim dairə çəkir, molla dairəni qəbul edərək onu yarıya bölür. Molla Nəsrəddinin digər lətifəsində deyilir ki, 3 şərik 17 eşşəyi bölə bilmir. Qazının yanına gəlirlər. Qazı bu işi Molla Nəsrəddinə tapşırır. O, özünün də eşşəyini onlarınkına qatıb bölgünü belə aparır. Birinci şərikdən soruşur ki, neçə eşşəyin pulunu verib? O, yarısının pulunu verdiyini deyir. Molla ona 9 eşşək verir. İkinci şərikdən neçə eşşəyin pulunu verdiyini soruşur. O, üçdə birinin pulunu verdiyini deyir. Molla ona 6 eşşək verir. Üçüncü şərikdən neçə eşşəyin pulunu verdiyini soruşur. O, doqquzda birinin pulunu verdiyini deyir. Molla ona 2 eşşək verir. Beləliklə, 18 eşşəyin yarısının neçə x, 18 eşşəyin üçdə birinin neçə x, 18 eşşəyin doqquzda birinin neçə x olmasını tapır".

R.Əliyev qeyd edir ki, həm Molla Nəsrəddin lətifələrində, həm də Bəhlul Danəndə lətifələrində fikir aydınlığı öz dövrünün riyazi düşüncəsinə əsaslanır. "Beş barmaq, ya iki barmaq" adlı Bəhlulun adına deyilən lətifə ilə Molla Nəsrəddinin çevrəni yarı bölməsi, sonra tən yarını yenə yarı bölməsi eyni riyazi düşüncənin məhsuludur. Birinci lətifədə deyilir ki, dənizdən beş barmaq çıxıb, bunun nə demək olduğunu xəlifə və camaat bilmir. Bəhlul beş barmağa 3 barmağını qatlayıb 2 barmaq göstərir. O dəqiqə beş barmaq suda yox olur. Bu hadisəni Bəhlul belə izah edir ki, beş barmaq Allahın əli idi, deyirdi ki, beş ürək bir yerdə olsa, dünya cənnət olar, hamı can deyib can eşidər. Mən isə 2 barmaq göstərib dedim ki, 2 adamın ürəyi bir-biri ilə düz deyil, nəinki 5 ola. O da yox oldu".

Araşdırmaçı bu qənaətə gəlir ki, çıxmaqla əldə olunan sayları başa düşmək qədim türk üçün çox asan olub: "Səkkizdən aşağıdakı rəqəmlərin beyində hazır qəlibləri olduğundan qədim türk insanı geriyə sıralanmanı asanlıqla icra edib. Məsələn, "aşı mollanın, başı mollanın, altıdan beşi mollanın, yerdə qaldı biri, onda da gözü var mollanın" lətifəsində deyilir ki, çaydan altı motal axırmış, molla özünü çaya atır, iki motalı ayağına, iki motalı əllərinə bağlayır, bir motalı dişilə tutur, görür ki, başqa bir molla özünü yetirib axırıncı motalı tutub, ona göz-qaş edə-edə axırıncı motala şərik olduğunu ona başa salır. Bu lətifədə geriyə say üsulu özünü büruzə verir, yəni motalın altıdan beşi, altıdan dördü, altıdan üçü, altıdan ikisi mollanındır və nəhayət, altıdan birində də gözü var. Sıfır iki mənada - geriyə sonsuzluğu və irəliyə sonsuzluğu ifadə edir. Sıfırın geriyə sonsuzluğu bəşər tarixindəki inkişafın ilkin mərhələlərinin çox uzaq, insan həyatının bağlı olduğu ən ibtidai zamana gedib çıxır. Məntiqi təfəkkürə əsasən, bu dövrün (bəşərin birinci dövründən dördüncü dövrünə kimi) heç bir maddi-mənəvi sərvəti qalmadığından bu dövr insan yaddaşında sıfır halındadır. Məntiq qanunları geriyə sonsuzluğun insan yaddaşının xatırlayacağı son nöqtədən irəliyə sonluzluğun başlamasını çətinliklə izah edir.

Bir lətifədə də 4 rəqəminin sıfıra bərabər olması ideyası yuxarıda dediklərimizi təsdiq edir. Lətifədə deyilir ki, 4 arvadlı bir kişi bir gün bərk xəstələnir. Bunu ikimərtəbəli bir evdən aşağı götürüb həkimə göndərməkdən ötrü bunun 4 arvadı 4 əl-ayağından yapışıb aşağı endirirlər. Gördülər ki, kişi başını tərpədib zarıya-zarıya deyir: "Allah qoysa, sağalan kimi bir arvad da alaram ki, belə bir vaxtda başımı da tutub sallanmağa qoymasın". Arvadlar kişinin dediklərini qandıqda dördü də birdən kişini buraxırlar. Kişi pilləkənlərdən yumbalanıb oradaca ölür. Bu lətifədə 4=0 şərtiliyi dəqiq ifadə olunur.

Bir çox türk dillərində 10 ədədi ilə bağlı deyimlər də var. Tatarlarda "on nəfərin başında bir tatar, yüzlərlə insanın başında yüzbaşı durur", "10 yunan əsgəri bir türk əsgərinə, yüz erməni əsgəri 10 yunan əsgərinə bərabərdir" və s. deyimlərdə onluq say sisteminin qorunub saxlandığını görürük. Sanamalar saylarla bağlıdır. İbtidai insanlar sanama vasitəsilə təbiətdəki predmetlərin sayını, rəngini, ölçüsünü, keyfiyyətini və s. müəyyənləşdirir, bu vaxt sözün poetik imkanlarından istifadə edirdilər. Xüsusi məcazlar sistemi vasitəsilə sanamalar bədii şəkil alır, həm də riyazi dəyər qazanırdı. Məsələn, uşaq barmaqlarını sayanda çeçələ barmağı ilə "bu vurdu", gəlin barmağı ilə "bu tutdu", orta barmaqla "bu bişirdi", şəhadət barmağı ilə "bu yedi" deyirsə, beşinci barmağa heç nəyin qalmaması qədim insanların ibtidai riyazi təfəkküründə "1+2+3+4"-dən sonra yeni işarənin sıfır olmasını və riyazi ardıcıllıqla artmasını göstərir. Türkmənlərin sanamalarında deyilir ki, "Baş doqan, baş doqan, bir-birinə baş doqan". Yəni baş barmaq böyük qardaş, şahidlik edən barmaq süd gətirir, orta barmaq ot gətirir, o birisi döşəmə yuyur, çeçələ barmaq isə hələ balacadır. Sanamalardan uşaqların yaddaşını möhkəmlətmək üçün istifadə edirlər. İbtidai insanlar ilk dövrlərdə birdən beşə qədər saymağı tam şəkildə öyrənmişlər. Riyazi mifologiya rəqəmlərin poetikasından doğulub. Bunu dərk edən əcdadımız qədim dünyanın ən böyük mütəfəkkiri imiş.

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 21 may.- S.14.