Azərbaycan ədəbiyyatı kommunizmə qarşı döyüşüb

1937-ci il qanlı repressiyalarından 72 il ötür...

1920-ci ildə xalqımızın azadlığı əlindən alındı. Min bir əzab-əziyyət bahasına qurulmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi. 1937-ci ildə isə xalqın ürəyini parçaladılar. Bu dəfə zərbə daha çox xalqın ədəbiyyat adamlarına dəydi. İmperiya əlindən gələn etdi ki, xalqın ruhunu tamamilə sarsıtsın. Ədəbiyyat mahiyyətcə əbədiliyi ifadə edir. Ümumən sənət görünənin arxasındakı görünməzlikdən soraq verir. Zaman-zaman məşhur sənət əsərləri məhz zamanı aşdığına, əbədiliyi bu və ya digər səviyyədə təsdiq etdiyinə görə mövcud olub, bu gün də yaşayır.

30-cu illərdən başlayaraq Moskva ədəbiyyat adamları arasında özünə carçılar axtarmağa başladı. Bu ideyaya tabe olmayanların məhvi planını məharətlə hazırladı və həyata keçirdi. Ancaq heç bir zaman əsl ədəbiyyat zamana tabe olmayıb. Məgər ilahi dastan şairi, bədiyyat ustası dahi Nizaminin İsgəndəri tarixi reallıqdakı İsgəndərdirmi? İsgəndər surəti məhz Nizaminin yaratdığıdır. Məgər Füzulinin Məcnunu səviyyəsində gerçəklikdə Məcnun olubmu? Məcnun, eləcə də Leyli surətləri məhz Füzulinin yaratdığı Leyli və Məcnundur. Bu mənada ədəbiyyatın indən sonra ömrümüzdə, bəşəri istəklərin gerçəkləşməsinə doğru cəhdlərdə yeri daim görünəcək, bilinəcək. Təəssüf ki, insanların hakimiyyət ehtiraslarının təkmilləşdiyi, ağalığın tüğyan etdiyi vaxtlardan bəri ədəbiyyatın buxovlanmasına, hakimiyyətin əsiri olmasına cəhdlər də artıb. Orta yüzillər Şərq, eləcə də Azərbaycan ədəbiyyatında mədhiyyə şeirləri kifayət qədərdir. Bu şeirlərin qəhrəmanları padşahlar, müxtəlif rütbəli saray əyanları, eləcə də varlı adamlardır. Amma qəribədir ki, 19-cu yüzil dünya ədəbiyyatının Balzak, Drayzer və başqa çoxsaylı tanınmış simaları qətiyyən kapitalizmi qəbul etmədilər, daim onun antiinsani xislətini qamçıladılar. Di gəl ki, 1917-ci ildən sonra Rusiya imperiyasının varisi olan SSRİ sosializm adı altında yeni imperiyaçılıq siyasəti yürütməklə əslində yazıçıların "saqqızını oğurlaya bildi". Hətta zaman səviyyəsini aşmağa qüdrəti çatacaq nəhəng simalar belə sovet ideyalarının "vurğunu" oldular.

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qələbə çaldıqdan sonra yazıçıları kütləvi şəkildə sovet ideologiyası mövzusunda yazmağa məcbur etdilər. Hər halda 37-ci il yaradıcı adamların ürəyində və ağlında elə dəhşətli xof yaratdı ki... Nə qədər acı səslənsə də, bu, gerçəklikdir. 37-ci il repressiyaları zamanı biri-birlərini satanlar, xəyanətlər selində insanların halsızlığı, imperiyanın mütləq hakimliyi bütün aydınlığı ilə göründü, bilindi. Mikayıl Müşviqlərin Məmməd Rahimlər tərəfindən basqılara məruz qalması, müxtəlif adlarla çağırılması, bunun ictimaiyyətə hay-küylə təqdim edilməsi onların həbsi üçün imkan yaratmış oldu. Ədəbiyyat adamlarının 1937-c ilin oktyabrında başlanan kütləvi həbsləri dəhşətli xofun yeni, daha qanlı mərhələsi oldu.

1937-ci il oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə Azərbaycanın tanınmış yaradıcı adamları Əhməd Cavad, Bəkir Çobanzadə, Böyükağa Talıblı, Vəli Xuluflu, Məmmədkazım Ələkbərli, Hənəfi Zeynallı, Xalid Səid Xocayev qətlə yetirildi.

Vətən tariximiz keşməkeşlərlə doludur. XX yüzilin əvvəllərində dövlətsizlik fəlakətini yaşayan Azərbaycanın bu fəlakətə son qoyması üçün tarixi şans yaranmışdı. Azərbaycanın uca millətçi ziyalıları - M.Ə.Rəsulzadə, F.X.Xoyski, M.Topçubaşov və başqaları belə bir gərgin zamanda milli mücadilənin önündə dayanır, xalqı dövlətçilik ruhunda kökləməyə çalışırdılar. Onların bütün cəhdlərinə baxmayaraq dövran Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı idi. Azərbaycan hərtərəfli şəkildə ölüm halqasına alınmışdı. 1920-ci il 28 aprel işğalından sonra Rusiya Azərbaycanda illərlə kütləvi həbslər apardı, dəhşətli qətllər, qarətlər törətdi. Azərbaycanın işğalından sonra müxtəlif ölkələrdə ağır mühacirət həyatı yaşamağa məcbur olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı: "Bolşeviklərin qarşılaşdığı ən böyük çətinlik ədəbiyyat sahəsində idi. Onlar Azərbaycanda "proletar mədəniyyəti"ni bərqərar etmək istəyirdilər. Qısaca "proletkul" adlandırılan bu formulun mənası "formaca milli, məzmunca kommunist" olan bir ədəbiyyatdır. Lakin bolşeviklər bu arzularına heç cür çata bilmirdilər. Çünki bu iş üçün hazırlanmış kadrlar yox idi. Məktəb kimi ədəbiyyat da uzun müddət kommunizmə yabançı olan ideoloqların təsiri altında qaldı. 1937-ci ilə qədər bu sahədəki əsl hakimiyyət "inqilabdan" əvvəlki qələm sahiblərinin əlində idi. Bu iddianı təsdiq edən dəlil və hadisələr "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" mövzusunda oxuduğumuz məruzədə danışıldığından burada təfsilata varmayaraq yalnız sovet ədəbiyyatından mövzuya aid olan bir neçə sətri nümunə gətirəcəyik..." M.Ə.Rəsulzadə daha sonra yazır ki, 1929-cu ilin 5 oktyabr tarixli Bakıda çıxan "Kommunist" qəzetində o zamankı maarif nazirinin yazıçıların qurultayındakı çıxışında belə məqama rast gəlinir: "Azərbaycan işçiləri arasından çıxan şair və yazıçıların sayı gündən-günə artmaqdadır. Yazıçıların bu nəslinin "Müsavat" dövründə xəbəri yoxsa da, yenə Cavadın (milli şair Əhməd Cavad nəzərdə tutulur - M.Ə.Rəsulzadə) milli məktəbi təsirinə düşür və milli Azərbaycan ruhunda ədəbiyyat yaradırlar. Nəticədə Azərbaycanın gənc yazıçıları uydurulmuş rus təhlükəsinə qarşı çıxır və "Bağımsız Azərbaycan" şüarını idealizə etməyə başlayırlar. Almas (Almas İldırım - M.Ə.Rəsulzadə), Əbdül, Müşviq (Mikayıl Müşviq), Hüseynzadə. Bunlar bir-bir millətçi olaraq proletar Yazıçılar İttifaqından və Kommunist Partiyasından çıxırlar. İndi isə Cavadla birlikdə üçrəngli Azərbaycan bayrağını tərənnüm edirlər".

Araşdırmaçı, şair Rəhman Babaxanlı Azərbaycan ədəbiyyatının repressiya dövründə göstərdiyi hünərlərə görə onun rəşadətindən daim bəhs edilməli olduğunu deyir: "İstəyirəm ki, Azərbaycan ədəbiyyatına qiymət verən hər bir ziyalı repressiya dövrünə qiymət verəndə M.Ə.Rəsulzadənin fikrini xatırlasın. Qoy hər kəs, xüsusən də yeni nəsil bilsin ki, Azərbaycan ədəbiyyatı kommunizmə qarşı necə sinə gərərək döyüşüb, nə qədər qurbanlar verib. 10-15 il əvvəl bu cür yazılar daha çox adama təsir edərdi, amma təəssüf ki, indi o qədər də təsir eləmir. Sanki bu cür mövzular insanlardan ötrü soyuyub, adiləşib. Gənc nəsil o insanların gözlərində, ürəklərində qalan arzularını böyütməlidirlər. Belə obrazlar bizə lazımdır. Bu tarixi xüsusən gənclərimiz yaxşı bilməlidirlər. Hər halda bu tarixə hələ də laqeydlik var. Təəssüf ki, unutqanlıq davam edir. Özbək türkü Xalid Səid Xocayev Mahmud Kaşğarlının "Divani-lüğət-it-türk" əsərini tərcümə etdiyinə görə həmin gecə güllələnənlər sırasında olub. Həmin gecə xeyli başqa adamlar güllələnib. Repressiya təbiidir ki, ilk növbədə alimlərin, aydınların başında çatlamalıydı. Azərbaycan ruhunu yaşadan hər bir kəs bizə doğmalarımızdan da əziz olmalıdır. Bu şəxsiyyətlərin çəkdikləri millət üçün olub. Bunlar Azərbaycana gələn fəlakətlərin qabağına çıxan adamlar idilər. Bu, o zaman idi ki, güllələr hamımıza açılırdı. Bu adamlar güllə qabağında durarkən fikirləşirdilər ki, yəqin bu millət bizi unutmaz, yada salar. O dövrdə hansı müttəfiq respublikada bu qədər qadın represiyaya məruz qalıb? Güllələnənlərin hamısının qadınları həbs olunurdu, ancaq erməni qadınları həbsxanalara, düşərgələrə göndərilməyib. Yazıçılar İttifaqının 60-a yaxın üzvünün 27 nəfəri represiyaya məruz qaldı. Əgər Üzeyir bəy axıra qədər yazıçı olsaydı, hər halda onun taleyi o dövrdə acı bir sonluqla nəticələnəcəkdi. 1920-ci ilin aprelində bolşeviklərin gəlişindən bir gün əvvəl o, "Azərbaycan" qəzetində yazmışdı ki, ruslar Bakıya meyitimizin üstündən girəcəklər. Bolşeviklər Üzeyir bəyi güllələyə bilmədilər. Baxmayaraq ki, onun adı siyahıda ilk yerdə idi. O zaman Üzeyir bəyin yaxın qohumu Hənəfi Terequlov məlumatı alan kimi özünü Nəriman Nərimanova çatdırır. Hər halda bu, həqiqətə çox oxşayır. Məncə, Üzeyir bəy özünü xalqdan ötrü qorumaq üçün ədəbiyyatdan, jurnalistikadan aralanmalı, tamamilə bəstəkarlığa keçməli oldu. Arzu edirəm ki, başımıza gələnlərdən dərs alaq. İldə heç olmasa, bir gün bizim cavanlar dəniz qırağında gəzəndə bir-birlərinə xatırlatsınlar ki, bax, bu dənizə nə qədər adamı güllələyib atıblar".

Sovet imperiyası daha da azmanlaşdıqca məhvini yaradırdı, amma anlayırdı ki, yerində saymaq daha pis ölümdür. Bütün imperiyaların axırı yoxdur, ancaq imperiyalar çökərkən balaca sayılan, yüzillər boyunca qanı sorulan xalqların üstünə yıxılanda vəziyyət daha da acınacaqlı olur. Əslində tanınmış marksist fəlsəfəçisi Heydər Hüseynov da repressiyaya məruz qalmışdı. Fitrəti ona deyirdi ki, ləyaqəti məhz zamandan, gedişatdan uca olmaqla qorumaq mümkündür. Əvvəlcə sürətlə vəzifədən uzaqlaşdırıldı, sonra isə cəmiyyyətdə onun gözdən salınma kampaniyasına başlandı. Bütün bunlar isə Heydər Hüseynovun xarakterindəki problemin daha da düyünlənməsinə səbəb oldu. Nəticədə cəmiyyətin gözündən salınan, vəzifəsindən uzaqlaşdırılan, psixi durumu gərgin vəziyyətdə olan Heydər Hüseynov 42 yaşında intihar etdi. Sovet dövründə, xüsusən də 30-cu illər repressiyası zamanı yazıçıların müstəqilliyinə hər mənada qadağalar qoyulması onların yaradıcılıqlarına, hər şeydən əvvəl isə psixikalarına olduqca mənfi təsir edib. Sovet dövründə yazıçının nəzarət altında saxlanması şübhəsiz, onun idraki-bədii keyfiyyətlərini istədiyi kimi, azad şəkildə ifadə etməsinə ciddi əngəl törədirdi. Yalnız Hüseyn Cavid zamanın tələbinə boyun əymədi, axıradək dəyişməz qaldı. Repressiya dövründə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin görkəmli simaları məhv edildi. İmperiya yaradıcı insanları sıradan çıxarırdı, ancaq Üzeyir Hacıbəylini, Səməd Vurğunu saxlayırdı. Həmin fərdlərin yaradıcılığının imperiya yönündə köklənməsi üçün onların qarşısında amansız şərtlər qoyulurdu. Bu tipli yüksək bədii-yaradıcı keyfiyyətləri özündə daşıyan insanların müəyyən dövrdən sonra stress, psixoloji gərginliklər ucbatından rastlaşdıqları xəstəliklər ictimaiyyətə məlumdur.

Krımtatar ədəbiyyatının araşdırıcısı Mahmud Allahmanlı deyir ki, 37-ci ilin ilk məşəqqətlərini yaşayanlardan biri də Bəkir Çobanzadə olub. Krımda burjua ideoloqu kimi təqib olunan Bəkir Çobanzadəyə hücumların növbəti dalğası Bakıda başlandı. Bu ittihamla da böyük işgəncələrə məruz qaldı, nəticədə 1937-ci il oktyabrın 13-də güllələndi. Eyni zamanda onun neçə-neçə çap olunmamış əlyazması təqib olundu, itdi-batdı. Bu da Bəkir Çobanzadənin güllələnməsinin davamı idi: "Dədə Qorqudun dili" adlı əsəri, Füzuli, Nəvai, Xətai haqqında çap olunmamış monoqrafiyaları yox edildi. Bütün bu fəaliyyəti və taleyilə Bəkir Çobanzadə araşdırmalara daha çox ehtiyacı olan araşdırmaçıdır".

(Davamı var)

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 8 oktyabr.- S.14.