Canlı terror tarixi-Quba məzarlığı

Qubadakı soyqırım məzarlığıyla bağlı çox tez-tez həyəcanlı xəbərlər eşidirik. Yəqin yadınızdadır, bir müddət öncə sümüklərin qorunması üçün xüsusi kimyəvi maddənin alınmaması səbəbindən məzarlığın məhv olma təhlükəsi haqqında da yazmışdıq.

Təxminən 10-15 gün bundan qabaq isə yerli internet saytlarının birində təxminən belə bir xəbərə rast gəlmişdim: "Erməni vandallarının Qubada xalqımıza qarşı törətdikləri soyqırmın canlı sübutu olan kütləvi məzarlıq yox olmaq təhlükəsindədir. Məzarlıq Qudyalçayın sahilində yerləşdiyindən ərazi demək olar ki, bütünlüklə nəmişlikdir. Bu da təbii ki, oradakı sümükləri tam sıradan çıxara bilər. Mütəxəssislər də bu fikirdədirlər. Artıq bu barədə Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşı Qəhraman Ağayev də həyəcan təbili çalıb. O bildirib ki, belə davam etsə, bir ildən sonra soyqırım məzarlığından bir əlamət qalmayacaq. Belə ki, nəmişlik məzarlığın 2 metrlik ərazisində hər şeyi məhv edib".

Bir daha yada salaq ki, məzarlıq 1918-ci ildə ermənilərin yerli dinc əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımın danılmaz sübutudur. Məzarlığın ümumi sahəsi 514 kvadratmetrdir. Aparılan qazıntılar nəticəsində burada insan cəsədləri qalaqlanan iki quyu və iki arx aşkarlanıb. İnsanların hamısının soyuq silah və küt alətlərlə xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirildiyi müəyyənləşdirilib. Ermənilər Qubada Azərbaycan türkləriylə yanaşı ləzgiləri, yəhudiləri, tatları, avarları və digər etnik qrupların nümayəndələrini də amansızlıqla öldürüblər. Tədqiqat zamanı məzarlıqda 400-dən çox insan cəsədinin qalıqları tapılıb. Onlardan 50-dən çoxu uşaqlar, 100-dən çoxu qadınlar, qalanları isə əsasən yaşlı kişilərdir.

Kütləvi məzarlıq 2007-ci ilin aprelində ərazidə torpaq işləri görülərkən təsadüfən aşkarlanıb. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşları tədqiqatı nəticəsində məzarlığın 1918-ci ildə ermənilərin yerli dinc əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımla bağlı olduğu təsdiqlənib. Arxiv sənədlərindən məlum olub ki, 1918-ci ilin aprel-may ayları ərzində ermənilər təkcə Quba qəzasında 36 min 782 nəfər qətlə yetirib, 122 kəndi tamamilə dağıdıb.

Gənclər Təşkilatları Milli Şurasının Jurnalistlər üçün Təlim Düşərgə Proqramının son günündə Quba məzarlığına ziyarətin nəzərdə tutulması həm ziyarət borcumuzu yerinə yetirmək, həm də yayılan həyəcanlı xəbərləri yerindəcə dəqiqləşdirmək baxımından çox əhəmiyyətli oldu. Ancaq əvvəlcə onu deyim ki, həyəcanlı xəbərlərin təsirilə tədbirin ilk günündəcə Qubanın icra başçısı Rauf Həbibovun başının üstünü kəsdirdik və bəzi məsələləri dəqiqləşdirmək istədik.

İcra başçısı dedi ki, narahatçılığa ciddi əsas yoxdur. Yaxın günlərdə Qubadakı soyqırımı məzarlığında abidə kompleksinin inşasına başlanılacaq. Rauf Həbibovun sözlərinə görə, soyqırım muzeyinin tikintisilə bağlı təcrübənin öyrənilməsi üçün Moskva və Kiyevdə səfərdə olublar. Quba soyqırımı məzarlığında tikiləcək abidə kompleksinin layihəsi hazırlanarkən səfərdə əldə olunan təcrübədən də istifadə edilib. Rauf Həbibov söylədi ki, bir müddət öncə prezident İlham Əliyev də məzarlıqda inşa olunacaq abidə kompleksinin layihəsilə tanış olub və onun daha da təkmilləşdirilməsinə dair göstərişlər verib. Məzarlığın yaxınlığında yerləşən 13 evdən 2-si artıq başqa yerə köçürülüb, tezliklə daha 6 ev, ardınca qalanlar köçürüləcək. O, məsələnin prezidentin nəzarətində olduğunu vurğuladı: "Ölkə başçısı Quba məzarlığında muzeyin tikilməsi ə bağlı sərəncam verəcək, bundan sonra maliyyə məsələsi də öz həllini tapmış olacaq. Muzey tikilərkən bu işə təcrübəli mütəxəssislər cəlb ediləcək".

Ancaq biz Quba məzarlığında olarkən narahatçılıq üçün ciddi əsaslar olduğunu sezdik. Təəssüf ki, Quba məzarlığındakı vəziyyət mətbuatın təsvir etdiyi səviyyədədir. Dərman preparatlarının tapılması problemi tam şəkildə həllini tapmayıb, eyni zamanda sümüklər demək olar ki, açıq havadadır, bunun nəticəsində qar-yağış canlı tariximizi tezliklə məhv edə bilər. Muzeyin sürüşmə təhlükəsi var; bu da ən ciddi problemlərdən biridir. Problemlərin mövcudluğunu Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşı Qəhraman Ağayev da etiraf edir. Deyir ki, Milli Elmlər Akademiyası məzarlığın qorunması məqsədilə tədbirlər planı hazırlayıb və plan Nazirlər Kabinetinə təqdim olunub. Tədbirlər planında isə iki bənd xüsusilə diqqəti çəkir. Birinci sürüşmənin qarşısını almaq üçün məzarlığın arxa tərəfində beton divar çəkilməli və bu sürüşmənin qarşısını almalıdır: "Bildiyiniz kimi muzeyin müəyyən bir hissəsi sürüşmə nəticəsində məhv oldu. Muzeyin qalan hissəsinin də sürüşmə təhlükəsi var. Qrunt sularının qarşısını almaq üçün müəyyən tədbirlər görülməlidir. Əks halda, tam əminliklə deyirəm, gələn il bu muzeydən əsər-əlamət qalmayacaq". İkinci əsas məsələ isə sümüklərin parçalanmasının qarşısını almaq üçün xüsusi dərman preparatları hazırlanmasıdır. Qəhraman Ağayev söylədi ki, bu iki məsələ öz həllini tapmasa məzarlığı itirəcəyik: "Amma problemin həlli üçün müəyyən işlər görülür. Səhiyyə Nazirliyinin Patoloji Anatomiya Birliyinin sədri Şakir Musayevlə ciddi söhbətlərimiz olub. Onun dediyinə görə, artıq Səhiyyə Nazirliyi bu dərmanı hazırlayıb. Biz də bu səbəbdən üzdə olan sümüklərin demək olar ki, 90 fazini nazirliyə təhvil vermişik. Onlar sümükləri dərmanlayıb bizə qaytaracaqlar; proses isə 2-3 ay çəkməlidir. Onu da deyim ki, sümükləri norma ilə, hissə-hissə götürmüşük ki, sonradan yerinə qoymaq mümkün olsun. Amma elə sümüklər də var ki, onları yerindən tərpətmək olmaz. Bu problemi həll etmək üçün icra hakimiyyətinin köməkliyilə burada laborotoriya qurulacaq, sümüklərə yerindəcə həmin maddələrdən vurulacaq. Məlumat üçün bildirim ki, sümükləri hər ay, hər il dərmanlamağa ehtiyac yoxdur. Sümüklər bir dəfə dərmanladısa, 3-4 il gedəcək".

AMEA-nın elmi işçisi məzarlığın əvvəlki illərə nisbətən daha yaxşı mühafizə olunduğunu vurğuladı. Qəhrəman Ağayevin deməsinə görə, muzeyin qabağı ona görə açıq saxlanılır ki, təmiz hava nəmişliyin qarşısını müəyyən qədər alsın.

İnsanın soyqırıma məruz qalmış, erməni terrorunun qurbanı olmuş insanların sümüklərini görəndə nə hiss etdiyini sözlə ifadə etmək çox çətindir. Bu sümüklər tarixdir, canlı tarix. Bu sümüklər qan yaddaşımızdır. Bu sümüklər erməni xislətini unudanlara, yaddan çıxaranlara bir mesajdır. Öldürülmüş, qətlə yetirilmiş insanların canlı mesajı. Bu sümükləri tez-tez ziyarət etməliyik. Ocaqları, pirləri ziyarət etdiyimizdən daha çox. Belə olduğu halda biz unutmaq istəsək belə, unutmayacağıq, unuda bilməyəcəyik. Yuxumuza girən sümüklər qoymayacaq. Ona da ümid edirik ki, soyqırım muzeyinin tikilməsi ilə hər şey yoluna qoyulacaq. Əks halda itirdiklərimizin sırasına daha birini əlavə etməli olacağıq.

Ağa Cəfərli

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 14 oktyabr.- S.5.